Wojna Mussoliniego

Pomnik zwycięstwa Włoch w wojnie włosko-abisyńskiej nad jeziorem Tana, przedstawiający Lwa Judy ugodzonego faszystowskim mieczem i napis „Usque ad Finem” (aż do końca?). [zbiory NAC] Fragment z książki gen. Playfaira o tzw. Misji 101, czyli rozpalaniu przez Brytyjczyków powstania przeciwko Włochom w Etiopii.

W połowie sierpnia 1940 r. płk Sandford rozpoczął swoją hazardową podróż do Etiopii. Miał pobudzić opór wobec Włochów oraz odnaleźć miejsce, w które mógłby bezpiecznie przybyć Sellasje. Jego grupa musiała przebyć 80 mil (ok. 130 km) porośniętej zaroślami pustyni (desert scrub) i pogórza, omijając przy tym włoskie garnizony i patrole. Swoją pomoc zapewnili po drodze etiopscy partyzanci. Po miesiącu podróży i wielu niebezpieczeństwach, blisko było nawet wzięcia pułkownika do niewoli, misja dotarła do Sakala, na południowy-wschód od Dangila, gdzie założył swój sztab. Po drodze Sandford zebrał wiele informacji o sytuacji w Etiopii. Szef misji skontaktował się ze zwierzchnikami w Chartumie. Uważał, że najważniejszą sprawą jest otwarcie drogi z Sudanu do prowincji Godżam, którą mogłaby płynąć broń, amunicja i pieniądze. Należało uczynić to przed końcem pory deszczowej, co mogło mieć wpływ na wzrost włoskiej aktywności w zwalczaniu powstania. Za najkorzystniejszą uważał drogę przez wioskę Sarako, którą sam pokonał. Sugerował akcję mającą na celu oczyszczenie tej trasy z włoskich posterunków. Kolejne drogi według Sandforda można było ustanowić w rejonie na północ od Jeziora Tana. Pułkownik nalegał, by Imperator wkroczył do swojego kraju na początku października. Etiopczycy każdorazowo wypytywali o swojego byłego przywódcę. Według nich bez Negusa ciężko byłoby rozpalić powstanie.

Na pierwszą kwaterę Sellasje Sandfort wybrał płaską górę Belaya, wznoszącą się 7.000 stóp ponad poziom morza (2.134 m). Rekonesans tego miejsca szybko wykonał Captain R. A. Critchley, który potwierdził opinię pułkownika. Było to dogodne do obrony miejsce, przebywających tam ciężko było zaskoczyć. Stąd można było z powodzeniem ruszać w głąb Godżam, lub, jeśli sprawy przybrałyby zły obrót, uciekać doliną Nilu Błękitnego.

Sukces oczyszczenia prowincji Godżam z sił włoskich zależał od pokonania garnizonów, które rozlokowano wzdłuż głównej drogi: z Bahrdar Giorgis na południowym skraju Jeziora Tana, przez Dangila i Debra Markos, aż do Addis Abeby. Posiadanie tej drogi umożliwiało Włochom przerzut i koncentrację wojska w każdym zagrożonym punkcie. W październiku część garnizonów została wzmocniona, zwiększyła się także aktywność włoskich żołnierzy. W tym okresie dochodziło także do niesnasek pomiędzy partyzantami, wyraźnie potrzeba było obecności Cesarza, który mógłby załagodzić wszystkie spory. Taki spór wystąpił między dwoma najważniejszymi wodzami w Godżam: Dejesmach Mangasha i Dejesmach Nagash, chociaż obaj byli zaciętymi wrogami Włochów, to wzajemnie siebie podejrzewali i byli antagonistami. Ich współpraca była jednak niezbędna, pułkownik Sandford osiągnął niemały sukces doprowadzając w końcu do ich publicznego pojednania.

W międzyczasie trwały intensywne przygotowania w Chartumie, a gen. Wavell planował powierzyć partyzantom bardzo ważne miejsce w swoich planach. Wraz z Anthonym Edenem dwukrotnie spotkał się z Sellasje, który był niezadowolony z dostarczanego wyposażenia oraz ilości i jakości karabinów dostarczanych powstańcom, uważał, że nie tak umawiał się w Londynie jeszcze przed upadkiem Francji. Ponadto Sellasje uważał, że jego ochrona jest zbyt słabo wyszkolona. Wavell robił co mógł, by zmienić tą sytuację i udowodnić Etiopczykom, że są dla niego istotni. Zabrano karabiny z polskiej brygady stacjonującej w Palestynie i przekazano partyzantom. Udało się także zdobyć trochę Brenów. 2. i 4. batalion etiopskich uchodźców ściągnięto z Kenii do Chartumu. Przydzielono więcej brytyjskich instruktorów i zintensyfikowano szkolenie. Sformowano jednostki specjalne, nazwane Operational Centres, każda składała się z brytyjskiego oficera, pięciu podoficerów i kilku wyróżniających się Etiopczyków. Te grupy otrzymywały przeszkolenie w walce partyzanckiej, a ich zadaniem było dowodzenie grupami partyzantów. Na wsparcie powstania przeznaczono milion funtów, a do sztabu generała Platta przydzielono dwóch oficerów, którzy mieli organizować wsparcie dla Etiopczyków. Jednym z nich był słynny Major O. C. Wingate.

Wingate i Sandford musieli spotkać się, by omówić i skoordynować swoje działania. Będący na miejscu pułkownik znał większość wodzów z zachodu Godżam, w połowie listopada powrócił do Sakala z podróży po wschodnim rejonie tej prowincji. Mieszkańcy tamtych okolic podchodzili dotąd sceptycznie do pogłosek o przebywanie Negusa w Sudanie i brytyjskiej pomocy dla powstańców. 20 listopada Flg Lt Collin w samolocie „Vincent” z No. 430 Flight udanie lądował w rejonie Sakala, na pokładzie znajdował się Wingate. Major podczas lotu zaobserwował, że między Belaya i granicą znajduje się dogodny teren, przez który mogłaby przejść wyprawa z Cesarzem na czele. Obaj oficerowie przez dwa dni omawiali plan, który zamierzali przedstawić gen. Plattowi. Później Wingate wrócił do Chartumu. Jego wizyta wywołała duże wrażenie w całej prowincji. Samo lądowanie było zauważalnym wyczynem, późniejsze działania RAF – bombardowanie włoskich garnizonów, zwłaszcza w Dangila, zrzuty zaopatrzenia i pieniędzy dla Misji 101, czy ulotek skierowanych do włoskich askarysów, jeszcze bardziej wpływały na wyobraźnię i rozpalały nadzieje na sukces.

Wingate i Sandford uzgodnili, że nie należy dłużej wysyłać środków dla wsparcia partyzantów w dystrykcie (district) Armachaho, na północ od Jeziora Tana. Od września działał tam w ramach Misji 101 mjr hrabia A. W. D. Bentinck. Jego podstawowym zadaniem było skłonić lokalnych wodzów, by zjednoczyli się w walce przeciwko Włochom. Długo jego starania pozostawały bez efektu, chociaż kilku wodzów, którzy otrzymali brytyjską broń, wykonało kilka akcji, w tym zasadzki na drodze Metemma-Gondar. Gdy w lutym 1941 r. wycofywał się włoski garnizon w Wolkait, lokalni powstańcy poparli jednak działającego niemal w pojedynkę Bentincka i razem utrudniali działania Włochów w rejonie na północny-zachód od Gondaru.

Po powrocie Wingate’a Platt szybko zgodził się na jego plan. Jego założeniami było zdobycie jakiegoś garnizonu w Godżam, być może w Dangila, sprowadzenie do Etiopii Negusa, a następnie rozszerzenie obszaru objętego rewoltą. Frontier Battalion z Sudan Defence Force miał zabezpieczyć Belaya, które miało stać się wysuniętą bazą, z której Operational Centres będą wkraczać wewnątrz Godżam i rozpoczynać pracę z grupami partyzantów. Do Belaya Sandford miał wysyłać na przeszkolenie Etiopczyków, których wybrano do cesarskiej ochrony. Pułkownik miał także zgromadzić 3.000 mułów, które miały uzupełnić wielbłądy, dzięki którym ściągano zaopatrzenie z Sudanu. Cesarz miał ruszyć do Belaya najszybciej jak było to możliwe.

Włosi ściągnęli do Godżam Rasa Hailu, byłego władcę tych ziem i ich dziedzica. Dzięki niemu udało się podzielić i osłabić partyzantów. Mimo wszystko, od połowy grudnia Sandford zalecał podjęcie natychmiastowych działań, bez czekania na zakończenie wszystkich przygotowań. Od stycznia 1941 r. Frontier Batalion otworzył dwie drogi do Belaya, obie były trudne i nie nadawały się dla transportu kołowego, mimo to dostarczono nimi wiele zapasów. Do tego czasu tylko dwa Operational Centres były gotowe. Słabo szło szkolenie przybocznej straży Cesarza, lokalni wodzowie nie chcieli osłabiać swoich grup poprzez wysyłanie mu najlepszych ludzi. Sandford nie zdołał także zdobyć żadnych mułów, była to istotna kwestia. Godżam był dużo bardziej pagórkowaty niż pogranicze, inny był tu klimat i inne wyżywienie dla zwierząt dało się znaleźć na miejscu (muł nadawałby się dużo lepiej od wielbłąda). Operacjom w Godżam groził paraliż ze względu na brak transportu.

Generał Platt zgodził się, że niecierpliwiący się Cesarz powinien wrócić do Etiopii w połowie stycznia. Ostatecznie przekroczył granicę 21 stycznia i dwa tygodnie później dotarł do Belaya.

Po odwrocie Włochów z terenów pogranicza na czele Misji 101 stanął Lieut.-Colonel Wingate. Do jego dyspozycji był Frontier Battalion (bez piątej kompanii), 2. batalion etiopski i Nos. 1 i 2 Operational Centres. Siły te nazwał Gideon Force. Jego pierwszym zadaniem było teraz zdobycie garnizonu, do którego bezpiecznie mógłby przemieścić się Cesarz. Wiązało się to ze zdobyciem Dangila i Burye, każde z tych miejsc obsadzały wojska w sile około brygady kolonialnej, oraz przejęciem kontroli nad drogą łączącą te miejsca z Bahrdar Giorgis. Wysiłki partyzantów miały dążyć do napadów na drogach wiodących do Gondaru i Addis Abeby i odciągnięcia jak największej liczby włoskich żołnierzy od obrony stolicy.

Czarne Koszule wzięte do niewoli w Massawie. Myślę, że się nie obrazicie, będzie dużo Afryki Wschodniej teraz, ale pisanej z brytyjskiej perspektywy. Odbyłem bardzo dobrą i konstruktywną rozmowę z Prezesem Wydawnictwa Kagero. Będą publikacje, będzie strona, zapraszam do zaglądania, będzie ogień.

Nieprzygotowanie Włoch do prowadzenia długiej wojny nigdzie nie było tak wyraźnie widoczne jak w Afryce Wschodniej. Sytuacja Somalii, Erytrei i Etiopii była strategicznie słaba, ponieważ ich komunikację morską z metropolią można było z łatwością przeciąć, a łączność lotnicza mogła być zakłócana dzięki bazom przeciwnika rozmieszczonym na Środkowym Wschodzie. Najbliższym włoskim garnizonem i lądowiskiem była libijska oaza Uweinat, położona blisko 1000 mil (1600 km) drogi przez Sudan. W A.O.I. nie było przemysłu, zasobów naturalnych, zgromadzonych zapasów, które mogłyby wyrównać skutki przerwania włoskich linii zaopatrzenia. Co gorsza, Etiopia nie była spokojnym krajem także przed przystąpieniem Włoch do II Wojny Światowej, stale potrzebna była obecność dużych sił wojskowych, które zapewniały spokój wewnątrz kraju. Włoskie siły w tym kraju były więc solidne, ale zgrupowano je tam jedynie do zapewnienia porządku wewnętrznego, a nie podejmowania działań poza jego granicami.

Książę Aosta, wicekról Etiopii i dowódca naczelny armii włoskiej w Afryce Wschodniej, był tak zaniepokojony stanem swoich wojsk, że w kwietniu 1940 r., kiedy wiele wskazywało, że Włochy włączą się do wojny, udał się do Rzymu ażeby przedstawić swoje problemy Duce i odpowiednim ministrom. [przypis: Amadeo d’Aosta był kuzynem króla Włoch, od listopada 1937 r. został wicekrólem Etiopii, zastępując niepopularnego marszałka Grazianiego. W 1940 r. Aosta miał 42 lata i służył zarówno w armii jak i w lotnictwie. Przez brytyjskich oficerów w Sudanie był szanowany jako dobry gospodarz i lubiany jako sąsiad]. W efekcie tej wizyty otrzymał 600 milionów lirów oraz zapewnienie o przyszłych uzupełnieniach stanów osobowych, dostawach broni i innych materiałów. Wszystko to jednak działo się zbyt późno, do włoskiej deklaracji o przystąpieniu do wojny zdołano wysłać do A.O.I. jedynie niewielką liczbę oficerów i specjalistów, kompanię lekkich czołgów i kompanię czołgów średnich (L3 i M11/39), 48 dział polowych, oraz pewną liczbę karabinów maszynowych i moździerzy. Inne statki były w drodze, ale zostały zawrócone lub przechwycone przez Royal Navy.

30 maja 1940 wicekról otrzymał instrukcje od marszałka Badoglio, szef sztabu głównego nakazywał pełną mobilizację do dnia 5 czerwca i przygotowanie się do realizacji wyłącznie defensywnych celów. Mussolini był przekonany, że upadek aliantów w Europie jest bliski i nie ma potrzeby prowadzić dużych operacji zamorskich. Książę Aosta skierował zapytanie, czy rozkazy te wykluczają operację przeciwko Dżibuti (stolica Somali Francuskiego). Badoglio powtórzył, że głównym celem wicekróla jest zapewnienie integralności Imperium, miał przyjąć ściśle defensywną postawę i być gotowym by szybko i silnie reagować na każdy atak, dopiero później może przystąpić do planowania pewnych działań ofensywnych. 9 czerwca Aosta dowiedział się kiedy Włochy przystąpią do wojny, od razu zapytał o możliwość wykonania wyprzedzającego uderzenia z morza i powietrza na aliantów. Dostał szybką odpowiedź: całkowita defensywa.

Potrzeba zapewnienia spokoju wewnątrz Etiopii spowodowała stworzenie wielu rozproszonych na dużych przestrzeniach garnizonów, które rozsądnie umieszczano w miejscach, które mogły osiągnąć pojazdy i obsadzano dużymi siłami wojsk kolonialnych, gdzieniegdzie wzmacnianych jednym lub kilkoma batalionami Czarnych Koszul. W batalionach kolonialnych oficerowie i wielu podoficerów było Włochami. Żołnierze tubylczy różnili się znacznie wartością bojową i ogólnie mówiąc byli uzbrojeni i wyszkolenia jedynie do prowadzenia „wojen plemiennych”. Wzdłuż granic rozmieszczone liczne grupy wojsk nieregularnych (bande), lżej uzbrojone od wojsk kolonialnych, ale przynajmniej nieco bardziej mobilne.

Chociaż wojskom lądowym brakowało spójności i elastyczności, to na pewno były one liczne. Ich główną częścią było 29 brygad kolonialnych, większość z nich złożona z trzech-czterech batalionów piechoty i dwóch baterii artylerii. Ponadto istniało 17 samodzielnych batalionów kolonialnych, 16 batalionów włoskich i 10 włoskich dywizjonów artylerii. Tubylcy stanowili około 70% żołnierzy, liczba ta uwzględnia także siły policji. Główne rezerwy rozmieszczono w Addis Abebie, Dessie i Adigrat, stanowiły je jedna dywizja regularna („Granatieri di Savoia”) i dywizja złożona z włoskich kolonizatorów („Cacciatori d’Africa”). Posiadano ponad 100 samochodów pancernych i około 60 czołgów lekkich i średnich. Lotnictwo stanowiły 24 jednostki bombowców i cztery myśliwców, razem 183 samoloty i 61 w rezerwie, kolejne 81 maszyn pozostawało w naprawie. Włoskie lotnictwo było przyzwyczajone do prowadzenia misji rozpoznawczych i łącznikowych podczas akcji o charakterze policyjnym. Bazy lotnicze były rozrzucone na ogromnej przestrzeni Afryki Wschodniej.

Dużym zmartwieniem Włochów była brak dostatecznej ilości dział ppanc. i plot., amunicji różnego rodzaju, paliwa dla pojazdów i samolotów, samolotów i części zamiennych dla nich, a ponad wszystko opon dla pojazdów. Książę nie był więc zadowolony ze swojej sytuacji logistycznej, ale te problemy nie odwiodły go od podejmowania zrównoważonych i rozsądnych decyzji strategicznych. Nie przejął się przesadzonymi raportami na temat sił przeciwnika, które mu przedstawiano. Wcale nie spodziewał się, że zostanie natychmiast zaatakowany przez Brytyjczyków i Francuzów. Zdawał sobie jednak sprawę z niepokojów wewnętrznych, w raporcie sytuacyjnym z 18 czerwca Aosta podawał, że tylko w ciągu siedmiu ostatnich tygodni było aż pięć poważnych przypadków zakłócenia porządku, które według niego miały na celu rozproszenie jego sił i przerwanie komunikacji wewnątrz włoskich posiadłości. Uważano, że niepokoje wszczynane są z inicjatywy Brytyjczyków, za ich pieniądze i z powodu ich propagandy, szczególnie dotyczyło to aktywności około ośmiu tysięcy etiopskich wygnańców, rozrzuconych wzdłuż granic Imperium, głównie przebywających w Kenii. Trzy tygodnie przed czasem przybyły do Aosty z Włoch informacje, że etiopski ex-cesarz przybędzie do Sudanu 3 lipca, co oczywiście wzmogło podejrzenia. Wicekról uważał, że jego posiadłości mogą zostać zaatakowane zarówno z Kenii jaki i z Sudanu, równocześnie z powstaniem w dzielnicach Gojjam i Shoa (Godżam i Szoa). Gdyby taki zamiar się powiódł A.O.I. zostałoby przecięte na pół. Dwa pierwsze miesiące wojny zmieniły nieco tą sytuację, upadek Francji i podbój przez Włochów Somali Brytyjskiego podziałały otrzeźwiająco na Etiopczyków. Książę uważał, że etiopska opozycja przyjęła postawę wyczekiwania.

W lipcu Aosta irytował się nierozwiązaną sytuacją w Dżibuti (dowodzący tam generał nie zaakceptował zawieszenia broni, w końcu został jednak odwołany ze stanowiska), zawsze uważał, że Somali Francuskie stanowi strategiczne zagrożenie dla A.O.I. Narzucona mu przez Mussoliniego defensywna postawa nie pozwoliła zrobić z tym wreszcie porządku. 27 lipca władzę w tej francuskiej posiadłości przejął wierny rządowi Vichy gen. Germain. Aosta dalej jednak miał obawy wobec intencji Francuzów i uważał, że Somali Francuskie może stać się przyczółkiem dla brytyjskiej ofensywy na A.O.I.

W czerwcu i lipcu Mussolini niechętnie zgodził się na ograniczone operacje w Afryce Wschodniej, atak na Kassalę i Gallabat w Sudanie oraz Moyale w Kenii. Zgodził się także na stworzenie planów ataku na porty Zeila i Berbera w Somali Brytyjskim, ewentualna operacja miała być przeprowadzona po 22 lipca.