Koszty wojny w Hiszpanii
Dane oficjalne włoskiego udziału w zwycięstwie Hiszpanii narodowej zostały ujawnione przez Agencję Stefani 27 lutego 1941, po przemówieniu 23-go tego miesiąca, kiedy Mussolini mówił o dużym zużyciu broni i sprzętu […] na Półwyspie Iberyjskim […] przeciwko Frontom Ludowym. Organ partii, „Il Popolo d’Italia”, podsumował wysiłek Włoch zaangażowaniem 1.930 dział, 10.135 sztuk broni automatycznej, 240.747 karabinów, 7.668 pojazdów, 763 samolotów w 29 eskadrach, 92 parowców i 91 okrętów wojennych.
Nie było to ujawnieniem tajnych dotąd wiadomości, rzeczywiście, dane i statystyki dotyczące wysyłania ludzi i materiałów do Hiszpanii, z podziałem na poszczególne rodzaje sił zbrojnych i etapy, oznaczające kolejne operacje, zostały już ujawnione przez niektóre publikacje (np. dotyczące udziału jednostek stworzonych przez armię, milicji, floty, lotnictwa etc.). Kilka dni przed ich podaniem, 11 i 13 lutego, Mussolini i Franco spotkali się w Bordighera, w atmosferze skomplikowanej przez sytuację w jakiej znaleźli się Włosi w Albanii i na frontach afrykańskich oraz przez ostrzał morski, który spadł na Genuę 9 lutego.
Franco powtórzył wcześniejsze stanowisko: Hiszpania spełniła już swoją rolę w walce ze wspólnym wrogiem i nie jest gotowa do kolejnej wojny. Włochy nie stawiały żadnych wymagań, ani nie naciskały, jednak komentując melancholijny wyraz twarzy Mussoliniego, jaki ten przybrał w czasie rozmów zakończonych impasem, hiszpański minister spraw zagranicznych Serrano Suñer zauważał: Oczywiście nie mogę wiedzieć, co myślał Mussolini; pewne jest natomiast, że włoska prasa dwa dni później opublikowała duży raport o tym co Hiszpania zawdzięcza Włochom.
Była to aluzja do tego, co odebrano jako wypominanie udzielonej pomocy. Należy jednak pamiętać o graniu na czas i niejednoznacznym zachowaniu hiszpańskich przedstawicieli we wspólnych komisjach ustanowionych celem ustalenia długu wobec Włoch i planu jego spłaty.
Nie ma jednak wątpliwości, co oznaczało podanie wiadomości o rozmiarach włoskiej interwencji w Hiszpanii publicznie, w tym momencie, było to wynikiem rozczarowania efektami spotkania oraz niemożliwością wciągnięcia Franco do wojny u boku Hitlera i Mussoliniego – Rzym odpowiedział zatem wystawiając rachunek.
Dane podane przez Agencję Stefani powstały ponad 50 lat temu (tłumaczenie z artykułu opublikowanego w 1995 roku), bez dostępu do odpowiednich dokumentów. […]
Oświadczenie załączone do „rachunku” wystawionego Hiszpanii, zakończone z datą 30 czerwca 1940, mówi o 764 samolotach wysłanych do Hiszpanii (łącznie z 17 SM.81, które powróciły do Włoch); pomijając kilka maszyn cywilnych, nie bierze pod uwagę dziesiątek innych samolotów – pośród nich Breda Ba.28, Fiat BR.20 i Caproni Ca.135 – było też o wiele więcej niż wspominane tamże 376 Fiatów CR.32 różnych wersji. To samo odnosi się do SM.79. Nie jest wykluczone, że bliższe prawdy są szacunki sięgające 1000 maszyn, o których wspomina w swoich dziennikach Galeazzo Ciano i inne niedoceniane źródła.
Podobnie w Esercito (armii), cyfry podane przez Agencję Stefani są tymi, które Ministerstwo Wojny raportowało w „Rivista di Commissariato e Servizi amministrativi” (numer 2/1941), po części inne, niż te podawane w dokumentacji MSZ oraz w „Relazione finale sull’attività dell’Ufficio Spagna” (końcowa relacja z aktywności Biura Hiszpania – komórka nadzorująca całość włoskiej pomocy dla powstańców).
[…]
Minister Wojny wysłał na Półwysep Iberyjski 160.000 ton materiałów o łącznej wartości, licząc wraz z całym marcem 1939 r., 5.780.210.000 lirów. Liczba ta zawiera czeki wystawione w Ojczyźnie na kwotę 1.393.900.000 lirów.
Ministerstwo Lotnictwa wykonało 420 ekspedycji, w tym 129 morzem, przy użyciu statków handlowych, których koszt wyniósł 1.762.923.321 lirów. Liczba ta zawiera koszt napraw wykonanych we Włoszech, zużycie paliwa i smarów potrzebnych do szkolenia pilotów we włoskich szkołach lotniczych i różnych kosztów opieki zdrowotnej, ale w sumach netto podano koszt materiałów repatriowanych do Włoch. Do Włoch powróciło np. 596 silników. Ogólny koszt materiałów, które powróciły z Hiszpanii, licząc po cenach obowiązujących w momencie ich powrotu, wyniósł 81.438.729 lirów.
W przypadku marynarki pewne dane podano 30 czerwca 1938, wynikają one z włosko-hiszpańskiego „potwierdzenia kredytu rządu włoskiego na dostawy specjalne dla rządu hiszpańskiego”, chodziło o wartość 179.546.244 lirów. Koszty te obejmowały budowę instalacji obronnych, materiały przekazane jednostkom pływającym na hiszpańskich wodach oraz koszty funkcjonowania Missione navale italiana (włoskiej misji morskiej). Należy także dodać 84.804.671 lirów kosztów przekazania okrętów (dwóch okrętów podwodnych, czterech niszczycieli i dwóch kutrów torpedowych) oraz materiałów w okresie od początku wojny do marca 1939 r., a także koszt szacowany na ponad 200 milionów lirów, za wynajęte statki handlowe.
Łączna suma wynosi więc 7.807.484.436 lirów, która rośnie do 8.496.284.889 w raporcie wysłanym do MSZ pod koniec 1939 r. Duże sumy, których nie można jeszcze uznać za ostateczne.
W przypadku lotnictwa koszty zostały obliczone na podstawie liczby samolotów wysłanych, która prawdopodobnie została znacznie zaniżona. Należy wziąć pod uwagę także inne działania związane z wojną i zaangażowaniem licznych jednostek Regia Aeronautica. Tytułem przykładu można wskazać przypadek eskadr rozpoznania morskiego: od sierpnia 1937 r. 142., 145. i 188. Squadriglie były zaangażowane w nadzór statków handlowych zmierzających do republikańskich portów, przecinających linię pomiędzy Sardynią i Tunezją. W ciągu kilku tygodni załogi tych jednostek spędziły ponad 100 godzin w powietrzu.
Dane podane przez marynarkę nie odnoszą się do całego okresu wojny i nie uwzględniają licznych materiałów wysłanych do Hiszpanii już po jej zakończeniu. Powinno być w końcu wyjaśnione, czy wszystkie podmioty administracyjne przyjęły te same kryteria przy ustalaniu wartości sprzedanych materiałów.
Dodając do tego koszta poniesione w Afryce Wschodniej – szacowane na ok. 10 miliardów lirów do 1 lipca 1937 przez raport generała Alberto Pariani, podsekretarza w Ministerstwie Wojny – zaangażowanie ekonomiczne Włoch w Hiszpanii było ogromne, wystarczające, by w wyraźny sposób wpłynąć na przygotowanie wojskowe w przededniu wybuchu drugiego konfliktu światowego. Warto wspomnieć, by mieć właściwy punkt odniesienia, że budżet Ministerstwa Wojny w latach 1939-1940 przeznaczony na utrzymanie całego wojska nigdy nie przekroczył trzech miliardów lirów rocznie.
Tezy według których sprzęt wysłany nacjonalistom był w dużej mierze przestarzały i w związku z tym mało użyteczny w nowoczesnej wojnie nie są przekonujące. O tym, że wojny nie prowadzi się jedynie bronią, a także (a może zwłaszcza) ciężarówkami, odpowiednim obuwiem, żywnością i kuchniami, tkaniną na namioty i mundury, benzyną, przekonał się żołnierz włoski, któremu tego wszystkiego dramatycznie brakowało. Słabość ekonomiczna i przemysłowa kraju sprawiła, że nie udało się zastąpić materiałów przekazanych nacjonalistom hiszpańskim innymi materiałami bardziej nowoczesnymi.
Przyjrzyjmy się ponownie lotnictwu, broni bardziej niż inne wrażliwą na rozwój techniczny i konstrukcyjny. Przydział 1.200.000.000 lirów dekretem z 5 lipca 1934 na specjalny program konstrukcyjny na następne pięć lat, następnie zmieniony na okres trzyletni, znacznie przyspieszyło rozwój Regia Aeronautica. W pierwszych miesiącach 1936 r., wraz z utworzeniem trzech nowych pułków, kiedy ilość myśliwców niemal została podwojona, stworzono wielkie jednostki – brygady i dywizje lotnicze. Od lata 1936 r. do lata 1939 r., przez pełne trzy lata, w okresie, gdy lotnictwo w każdym europejskim kraju przechodziło gwałtowne przezbrojenie, we Włoszech […] nie skonstruowano żadnego nowego myśliwca!. Zaangażowanie w Hiszpanii ma także inne skutki, drastycznie ograniczyło działalność linii lotniczych i aktywność szkoleniową. Niemniej jednak, koniecznym było zwiększenie eksportu, by wnieść wkład do bilansu handlowego i nadal utrzymać w stanie pełnej wydajności zakłady, trzeba było w ciągu dwóch lat zmniejszyć zużycie ważnych materiałów lotniczych z 23 do 5%.
Mówiąc o przemyśle lotniczym i problemach, z którymi trzeba było się zmierzyć w wyniku sankcji, inżynier Giuseppe Stiavelli, projektant i pułkownik Genio aeronautico, w serii artykułów, które wiosną 1937 r. ukazały się w „L’Ala di Italia”, przedstawiając bieżący obraz sytuacji i proponując usprawnienia, przedstawił bezlitosną analizę: z recyklingu materiałów żelaznych można uzyskać 50% zapotrzebowania kraju na stal; dla niklu, którego produkcja jest w rękach Stanów Zjednoczonych i Anglii, można uzyskać 3.500 t poprzez wycofanie monet z obiegu; brak bawełny, węgla i gumy dla produkcji opon; oczekuje się cudów po eksperymentach prowadzonych w celu uzyskania ropy ze skały asfaltowej i benzyny lotniczej z węgliku wapnia (karbidu), ale dla tych procesów potrzeba dużo węgla; paliwa alkoholowe są zbyt drogie i znowu potrzeba do ich produkcji węgla. Stałym problemem było nie uciekać się do rozwiązań, które prowadziły do wywozu waluty.
31 maja 1937 generał Giuseppe Valle raportował ministrowi finansów, grande ammiraglio Paolo Thaon de Revel: przypominał o spotkaniu z Mussolinim, który przyznanie dodatkowych środków uzależniał od powodzenia kampanii pszenicznej (campagna granaria), podsekretarz (ministerstwa) lotnictwa stwierdził, że nieprzestrzeganie zasady o reprodukcji każdego samolotu przekazanego Hiszpanom, doprowadzi do osłabienia Regia Aeronautica o około 300 nowoczesnych maszyn wysłanych na Półwysep Iberyjski.
Pomysł o zaradzeniu sytuacji, choćby przez częściowe odzyskanie długu od Hiszpanii, okazał się trudnym przedsięwzięciem. Z całkowitej sumy 8-8,5 miliarda lirów, pod koniec 1939 r. odzyskano 486.371.766 lirów, z czego mniej niż połowa w walucie i było to pokrycie dostaw nie tyle wysłanych dla Corpo Truppe Volontarie, co bezpośrednio hiszpańskiemu rządowi. Zdecydowana postawa generała Gastone Gambara, ambasadora w Madrycie, i rządy włoskiego w celu ożywienia gospodarczego Hiszpanii i odnowienia wyrazów przyjaźni opartych na zrozumieniu, doprowadziło do podpisania porozumienia 8 maja 1940. Poprzez rabaty i inne obniżki, uzgodniono dług na 5 miliardów lirów bez odsetek, określało to wszystkie dostawy i inną pomoc udzieloną do dnia 31 grudnia 1939. Szybkie wejście Włoch do wojny ponownie zmieniło sytuację gospodarczą i stosunki między oboma krajami. Wkrótce minister spraw zagranicznych Hiszpanii zaczął narzekać na wzrost wydajności zużycia we Włoszech i proporcjonalny spadek zdolności do płacenia za materiały importowane z Hiszpanii. Podkreślał przy tym, że koszt tych produktów systematycznie wzrastał z powodu wzrostu cen na światowych rynkach, a trend kursów walut odnotowywał znaczny wzrost wartości pesety w stosunku do lira.
Być może to nie przypadek, że latem 1940 r. pomiędzy samolotami przeznaczonymi do obrony Rzymu i innych centrów miast i centrów przemysłowych, ponownie znalazły się CR.32, bezsprzeczni bohaterowie walk powietrznych na hiszpańskim niebie. Od tych zwycięstw nie upłynęło jeszcze wiele miesięcy, a niebem nad Europą zawładnęły już samoloty nowej generacji.
