Wojna Mussoliniego

I. ALBANIA.

21 stycznia 1925 Albania stała się republiką. W 1928 roku wybrany na premiera Ahmeda Zogu zostaje obwołany królem. 7 kwietnia 1939 podczas trwania włosko-albańskich negocjacji pokojowych, będących następstwem traktatu z 27 listopada 1926, Włosi postanowili napaść na Albanię. Usprawiedliwieniem agresji było zagrożenie włoskiej mniejszości w tym kraju. W trzy dni Włosi zajmują wszystkie punkty strategiczne. Operacją dowodzi gen. Guzzoni. Wysadzanie włoskich oddziałów z okrętów i samolotów nadzoruje z powietrza minister spraw zagranicznych Ciano. 8 kwietnia 1939 Ciano ląduje w Tiranie. Król Albanii Ahmed Zogu uciekł do Grecji. Misję tworzenia nowego rządu Albanii powierzono Ciano, wspiera go włoski poseł w Tiranie Jacomoni. 12 kwietnia 1939 parlament albański zaproponował tron włoskiej rodzinie królewskiej, tak jak postulowali Ciano i Jacomoni. Dwa dni później Wiktor Emanuel III zaakceptował tą propozycję. Albania zostaje przyłączona do włoskiego imperium. Armia albańska staje się częścią armii włoskiej. 15 kwietnia 1939 przed Izbą Deputowanych Ciano podziękował Jugosławii za brak interwencji z jej strony. Zapewnił również Grecję, że nie ma czego obawiać się ze strony Włoch. Tak rozpoczęła się włoska obecność na Bałkanach.

II. GRECJA.

1. KRAJ.

Grecja położona jest na Półwyspie Bałkańskim i ponad 100 wyspach. Powierzchnia kraju to 131 944 km kwadratowych. W 1938 roku ludność Grecji liczyła 7 108 000 ludzi. W 1940 roku zaś 7 334 860 ludzi(ludność miejska – 2 411 647, ludność podmiejska – 1 086 079, ludność wiejska – 3 847 134). Grecja miała wówczas granicę z Albanią, Jugosławią, Bułgarią i Turcją. Stosunki z tymi krajami były dobrosąsiedzkie. Stolicą kraju były Ateny. Grecja była krajem słabo rozwiniętym. Zaniedbane są tereny wiejskie i greckie wyspy.

Największą z greckich wysp jest Kreta, położona na południowy, wschód od Półwyspu Peloponeskiego. Długość wyspy to 260 km, szerokość dochodziła do 57(65?) km, jej powierzchnia to 8 259 kilometrów kwadratowych. W 1941 roku na wyspie żyje ok. 400 000 ludzi.

Od 1935 roku kraj ponownie stał się monarchią. A w sierpniu 1936, w porozumieniu z królem Jerzym II, ustanowiono dyktaturę generała Joannisa Metaksasa – „reżim 4 sierpnia”. Powołanie Metaksasa na premiera jest spowodowane próbą zamachu stanu w wykonaniu komunistów. Na następny dzień planowali oni 24 godzinny strajk generalny. Władze egzekwuje wojsko i policja, w tym tajna policja zaufanego człowieka dyktatora Konstantinosa Maniadakisa(zwany „greckim Himmlerem”), ministra bezpieczeństwa narodowego. Metaksas sprawował urząd premiera i ministra spraw wojskowych. W Grecji ustanowiono nawet zakaz działania partii politycznych. Kraj wolny jest od morderstw na tle politycznym czy rasizmu. Metaksasa wita się faszystowskim pozdrowieniem. Ogłosił się on też „pierwszym rolnikiem” i „pierwszym robotnikiem”. Wprowadził do użytku także pojęcie „trzeciej cywilizacji helleńskiej”, trzeciej po starożytnej Grecji i średniowiecznym Bizancjum. Grecki premier jest absolwentem Pruskiej Akademii Wojskowej w Berlinie, był wielbicielem niemieckiego porządku i powagi, takie cechy pragnął zaszczepić swoim rodakom. Utworzył min. Narodową Organizację Młodzieżową(odpowiednik włoskiej Balilli, a raczej ze względu na proniemieckie sympatie dyktatora, Hitleriugend, z zachowaniem oczywiście wszelkich proporcji). Metaksas dbał o właściwy poziom obronności kraju, co zaowocuje sukcesem oporu przed włoską inwazją. Grecja znajdowała się w strefie wpływów Francji i Wielkiej Brytanii. 13 kwietnia 1939 oba te kraje udzieliły Grecji i Rumunii jednostronnych gwarancji terytorialnych, o ile zdecyduje się ona na opór przed zewnętrzną agresją. Nie doprecyzowano jednak zobowiązań wojskowych. Kiedy wybuchła wojna, Grecja ogłosiła się państwem neutralnym.

2. PRZYCZYNY WYBUCHU WOJNY.

9 kwietnia 1939 Mussolini składa ambasadorowi Grecji w Rzymie niezobowiązujące oświadczenie o przyjaznych stosunkach z jego krajem. Rząd brytyjski ostrzega Grecję – nie pozwoli na zmianę stosunków w rejonie Morza Śródziemnego. Duce i Ciano planują wywarcie presji na Grecji w celu przyłączenia Epiru i Wysp Jońskich do Italii.

Hitler zajął Rumunię metodami dyplomatycznymi, nie informując o tym Duce. Kraj ten ważny był ze względu na swoje pola naftowe. Duce postanowił zając Albanię i Grecję. I o ile z Albanią poszło bez problemu, to problemy zaczęły się w Grecji. Atak na ten kraj ściągnie na Włochy groźbę interwencji Anglii i otwarcia drugiego frontu. To z kolei spowoduje zagrożenie dla Węgier, ważnych dla „Osi” ze względu na złoża boksytu, i Rumuni.

Zimą 1939/1940 rząd brytyjski, wspierany przez Francuzów, chciał stworzyć blok państw w składzie: Jugosławia, Turcja, Grecja, podjął w tym celu działania dyplomatyczne. Grecy jednak za wszelką cenę chcą zachowania neutralności. Anglia i Francja nie wywiązują się z dostaw zapłaconego już sprzętu wojennego dla Grecji. W listopadzie 1940 do paktu trzech dołączyła Rumunia i Węgry.

10 czerwca 1940 Włochy przystępują do wojny. Tego dnia Mussolini nakazuje hrabiemu Ciano zapewnić greckiego posła o pokojowych zamiarach Włoch na Bałkanach. Metaksas potwierdza neutralność swojego państwa, zapowiada, że próba lądowania Anglików w Grecji czy na Krecie zostanie zbrojnie odparta. 16 czerwca 1940 podczas francuskiej kampanii Hitlera żołnierze niemieckiej 9 DPanc zdobywają tajne archiwum francuskiego sztabu generalnego. Ujawnia ono potajemne negocjacje Greków z aliantami. Na jaw wychodzi, że zimą 1939/1940 Grecy poważnie brali pod uwagę możliwość obcej interwencji w swoim kraju. Kierujący ministerstwem spraw zagranicznych Mavroudis oświadcza w dokumentach, że Grecja nie będzie walczyć z lądującymi wojskami zachodnich mocarstw, a nawet bardzo ją taki fakt ucieszy. Hitler nakazuje powiadomić o znalezisku Mussoliniego, ma nadzieję, że Włochy nacisną na Grecję a ta wróci na drogę neutralności.

Od lipca 1940 były naczelny dowódca sił włoskich w Albanii gen. Geloso przygotowuje plan ataku na Grecję. Pogarszają się nadal stosunki z Grecją, Włosi oskarżają ją o udostępnianie swoich baz Anglikom. Ciano oskarża greckiego posła w Rzymie o obecność angielskich niszczycieli w porcie Milos, później okaże się, że niszczyciele te są okrętami greckimi. Agencja informacyjna Stefani oskarża także Greków o uciskanie albańskiej mniejszości na przygranicznym obszarze Czamurii.

13 sierpnia 1940 Ciano oświadcza dowodzącemu armią w Albanii gen. Viscontiemu-Prasce, że w ciągu dwóch tygodni musi być gotowy do ataku na Grecję. W Albanii znajduje się wówczas zaledwie pięć dywizji. 17 sierpnia 1940 stosunki grecko-włoskie zaostrzają się. Grecy przeprowadzają częściową mobilizację wojska. Nabór objął tylko przygraniczne regiony kraju. Zaczynają funkcjonować sztaby wyższego szczebla. Zmobilizowano dwie dywizje stojące nad granicą z Albanią. Dywizję powołaną na wyspach Morza Egejskiego przeniesiono na kontynent, do Tracji. W zachodniej Macedonii sformowano zapasową BP, częściowo zmobilizowano także Dywizję „Kreteńską”. Tego dnia Duce odracza swoje plany wobec Grecji, Niemcy apelują na skupieniu całego wysiłku na Anglii. Dwa dni wcześniej tonie Grecki krążownik „Helle” z wieloma marynarzami na pokładzie(zobacz Morze Śródziemne)(ginie główny mechanik, a 29 marynarzy jest ciężko rannych?) , jest to jedna z akcji prowokacyjnych Włochów. Krążownik pełnił ceremonialną straż podczas obchodów religijnych ku czci cudownego obrazu Matki Boskiej na wyspie Tinos. Statki pasażerskie i greckie niszczyciele odwożące pielgrzymów z Tinos są atakowane przez włoskie lotnictwo. Ofiar mogło być więcej ale nie udaje się włoskiemu okrętowi podwodnemu atak na dwa statki pasażerskie, dwie torpedy mijają cele i wybuchają na nabrzeżu. 28 sierpnia 1940 Hitler apeluje do Ciano o spokój na Bałkanach, nie mogą bowiem zostać zagrożone obiekty przemysłu naftowego w Rumunii.

We wrześniu 1940 Włosi przegrupowują do Albanii kolejne trzy dywizje. Gen. Visconti-Prasca dostaje w tym czasie sprzeczne rozkazy, raz wnioskuje z nich o rychłym początku ofensywy, raz wyciąga wnioski o jej odwołaniu. To paraliżuje zupełnie przygotowania włoskiej armii. Na początku października 1940 rośnie liczba lotów rozpoznawczych nad terytorium Grecji.

4 października 1940 Mussolini w czasie spotkania na przełęczy Brenner oświadcza Hitlerowi, że ma zamiar zaatakować Grecję. Ma to być element podwójnego ataku na interesy Wielkiej Brytanii w basenie Morza Śródziemnego. Równocześnie bowiem Duce planuje dalszy zwycięski marsz swych wojsk w Egipcie. Włosi chcą uprzedzić możliwe zajęcie przez Brytyjczyków ważnych punktów strategicznych w Grecji. Zajęcie baz na Krecie umożliwiłoby przeciwnikom bombardowanie Włoch i złóż roponośnych w Ploeszti, ataki ze skrzydła na wojska włoskie w Egipcie oraz odcięłoby, a przynajmniej poważnie skomplikowało, zaopatrywanie bez na wyspach Dodekanezu. Mussolini traktuje agresję na Grecję jako wojnę prewencyjną, podobną do tej jaką przeprowadził Hitler w Skandynawii, jak sam mówi Grecja: „nie mogła uniknąć losu, jaki stał się udziałem tamtego skandynawskiego państwa”. 12 października 1940 Mussolini mówi do Ciano: „Hitler wciąż stawia mnie przed faktami dokonanymi. Tym razem odpłacę mu tą samą monetą. Dowie się z gazet, że wkroczyłem do Grecji. W ten sposób równowaga zostanie przywrócona.”. 14 października 1940 Mussolini wzywa szefa sztabu generalnego sił zbrojnych, marszałka Badoglio, oraz szefa sztabu sił lądowych gen. Roattę. Komunikuje im, że ze względów politycznych jest zmuszony uderzyć na Grecję. Generałowie informują Duce, że do udanej operacji potrzeba wzmocnić siły w Albanii(8 dywizji) kolejnymi 12 dywizjami, zaś na przegrupowanie ich potrzeba 3 miesięcy. Demobilizacja armii włoskiej jest akurat w pełnym toku(zobacz -> III. Jugosławia, polityka). Kiedy Badoglio pyta o zdanie Niemców o planowanej włoskiej inwazji Mussolini wybucha: „A Hitler może mnie pytał, jak wypowiadał wojnę Polsce? Powiadomiono nas o operacji w Norwegii? Pytano nas o zdanie, zanim zaatakowano na zachodzie? Postępowano tak, jakby nas w ogóle nie było. Teraz odpłacam tą samą monetą”. Dorzuca także: ”wypiszę się z narodu włoskiego, jeśli ktokolwiek będzie oponował przeciwko wojnie z Grekami”. Z wypowiedzi hrabiego Ciano także bije optymizm: „Jeśli zadamy Grekom na początku miażdżący cios, to ich całkowite załamanie się będzie tylko kwestią godzin”. Wywiad donosi, że Grekom brakuje „woli walki i ducha bojowego”. Mussolini wyznacza początek operacji na 26 października 1940. Mimo oporów Badoglia za natychmiastowym uderzeniem opowiadają się Ciano, gen. Visconti-Prasca i namiestnik Albanii gen. Jacomini. Nie doceniano Greków, do uderzenia na masyw Epiru przeznaczono zaledwie pięć dwu-pułkowych dywizji! W spotkaniu nie biorą udziału ani przedstawiciele marynarki, ani lotnictwa. Operacja jest zupełnie nieprzygotowana. Badoglio zdoła odroczyć jej rozpoczęcie o zaledwie dwa dni. Pocieszano się, że uzupełnienia uda się dostarczyć w trakcie kampanii. Tymczasem w ostatnim tygodniu października 1940 naprzeciwko Włochów będzie stać w pełni zmobilizowana armia Grecka.

3. WŁOCHY ATAKUJĄ GRECJĘ.

Między 10 a 20 września 1940 Włosi zwiększają ilość swoich wojsk w Albanii. Przygotowują natarcie na Grecję. Do września 1940 przez Adriatyk, bez przeciwdziałania sprzymierzonych, udaje się przewieźć 40 310 ludzi, 701 pojazdów oraz 33 535 ton sprzętu. Konwoje z wojskiem wychodzą z włoskiego Brindisi.

21 października 1940 Regia Marina tworzy zgrupowanie „Maritrafalba” do osłony konwojów z Włoch do Albanii.

26 października 1940 do włoskiego ambasadora w Atenach przybywa zaszyfrowana treść ultimatum dla rządu Grecji. O 3.00 w nocy 28 października 1940 Emanuele Grazzi, włoski ambasador w Atenach, budzi greckiego dyktatora Metaksasa. Włosi przedstawiają Grekom ultimatum. Do 6.00 mają wyrazić zgodę na przemarsz przez greckie terytorium wojsk włoskich, mających kontrolować bliżej nieokreślone bazy wojskowe. W razie zbrojnego oporu wobec przemarszu armii włoskiej odpowie ona ogniem. Właściwie oznacza to wypowiedzenie wojny. Premier Grecji, generał w stanie spoczynku, Joanis Netaksas, odrzuca ultimatum mówiąc: „W ciągu trzech godzin nie był bym nawet w stanie zrobić porządku w swoim własnym domu, a co dopiero mówić o poddaniu mojej ojczyzny. Moja odpowiedź brzmi: nie!”. Tym samym dzień 28 października staje się dla Greków dniem święta narodowego – „Dniem Ohi”(„Dzień Nie”). Autorem ultimatum jest Ciano, sam przyznaje, że Grecja „albo godziła się na okupację, albo wystawiała na włoski atak”.

Nim termin ultimatum wygasa Włosi przekraczają, o godzinie 5.30, grecką granicę i wkraczają do Epiru. Armią włoską, liczącą 190 000(155 000?) żołnierzy, dowodzi generał Visconti Prasca. Cała kampania charakteryzuje się nieudolnym dowodzeniem po stronie włoskiej. Ciężkie zimowe warunki i górzysty teren także nie pozostały bez wpływu na wynik ofensywy. Regia Aeronautica ma w Albanii: 107 myśliwców (Fiat CR-42, Fiat G-50, „Macchi” MC 200), 55 bombowców(„Savoia” SM-79) i 25 samolotów rozpoznawczych(Fiat BR-20). W Apulii jest 119 bombowców, 20 latających we włoskiej armii Ju-87, 54 myśliwce(Fiat CR-42 i Fiat G-50) i 18 samolotów rozpoznawczych. Włosi w Albanii mają osiem dywizji – jedną pancerną uzbrojoną jedynie w dwuosobowe tankietki, jedną górską oraz sześć dywizji piechoty, z czego jedna osłania granicę z Jugosławią. Atak odbywa się w trzech kierunkach, główne uderzenie na obszary centralne(Janina-Metsowo) z dolin Driny i Vijose prowadzą 23 DP „Ferrara”, 131 DPanc „Centaurus” oraz jednostki albańskie i „czarne koszule”. Na lewym skrzydle naciera Dywizja Strzelców Alpejskich „Julia”(gen. Ricagno), jej celem jest przełęcz Metsowo(Zygon). Zaś na prawym skrzydle działa 51 DP „Siena”, 3 Pułk Grenadierów oraz jednostki „czarnych koszul”, siły te operują z Konispola na Igumenitsę. Armia włoska wkracza w trudny do sforsowania masyw Epiru praktycznie pozbawiona wojsk saperskich.

Grekami dowodzi generał Aleksandros Papagos, do walki ma gotowe osiem dywizji. II Korpus(gen. Papadopulos) zajmuje odcinek od gór Grammos do morza, zaś III Korpus(gen. Tsolakoglu) działa między jeziorem Prespa a górami Grammos. Gdy zakończy się mobilizacja Grecy będą dysponować czternastoma dywizjami piechoty i jedną kawalerii, liczebność armii osiągnie 430 000 ludzi. Siły powietrzne na pierwszej linii mają 170 samolotów. Na morzu Grecy mają 6 okrętów podwodnych i 21 torpedowców. Wojska nie były liczne, ale świeżo zreorganizowane i nowocześnie wyposażone.

Przez pierwsze 2-3 dni największą przeszkodą dla atakujących jest pogoda. Przeszkadza ona w prowadzeniu działań włoskim siłom powietrznym, mimo to atakują one min. Patras, Saloniki i Pireus. Atakowane są porty, lotniska i węzły komunikacyjne. Od wielu dni pada deszcz, nieliczne drogi zamieniają się w potoki błota. Stają się one zupełnie niedostępne dla włoskich czołgów. Żołnierze są fatalnie wyekwipowani, okrutnie marzną. Grecy są dobrze przygotowani do wojny górskiej. Zamiast planowanego uderzenia lewym skrzydłem przez Florinę w zachodniej Macedonii, uderzenie idzie bardziej prawym skrzydłem. Włosi atakują frontalnie poprzez pozbawione dróg graniczne łańcuchy górskie. Pięć włoskich dywizji nacierających od południowej granicy Albanii na Epir natrafia jedynie na słabe siły graniczne Greków. Albańskie jednostki regularne i ochotnicze miały prowadzić wojnę partyzancką przeciwko Grekom, zupełnie zawodzą. Albańczycy prowadzą sabotaż wśród jednostek włoskich, bądź przechodzą na stronę grecką. Na zachodnich stokach masywu Grammos umacnia się grecki opór. Włosi wdzierają się 60 kilometrów w głąb Grecji w kierunku Janiny. Pod Metsowem zalega uderzenie bersalierów, szwankuje zaopatrzenie tych jednostek, a podążające za nimi odwody są niewystarczające. W sytuacji gdy kończy się zaskoczenie włoskim natarciem gen. Papagos ściąga posiłki z granicy z Bułgarią. Do Epiru kieruje z niej dwie DP i jedną BP, rusza tam także odwód sił lądowych – wszystkie te wojska utworzą nowy I Korpus(gen. Kosmas). I Korpus rygluje drogę dalszego natarcia Włochów, Grecy szykują też kontratak na północ od gór Grammos.

W Grekach budzi się duch patriotyzmu, rezerwiści masowo zgłaszają się do wojska. Jednoczą się przeciwnicy i zwolennicy reżimu. Później gdy Grecy wkroczą do Albanii wojna z obronnej przeistoczy się w wyzwoleńczą, gdyż południową Albanię zamieszkiwała grecka mniejszość. W oczach Greków obszar ten był północnym Epirem. Wokół Metaksasa jednoczy się cały naród, nawet Nikos Zachariadis, więziony sekretarz generalny komunistycznej partii greckiej(KKE), apeluje w listach zza krat do wsparcia dyktatora.

29 października 1940 silny opór Greków zatrzymuje w wielu miejscach włoskie natarcie. Wojska brytyjskie na Środkowym Wschodzie zostają zaokrętowane, zmierzają przez Morze Śródziemne do Grecji.

30 października 1940 Włosi pięciokrotnie bombardują Patras.

1 listopada 1940 Brytyjczycy lądują na Krecie i innych strategicznie położonych greckich wyspach. To pozwala dodatkowo wzmocnić armię grecką na kontynencie o 5 Dywizję „Kreteńską”. Lotnictwo włoskie z Dodekanezu kilka razy zaatakuje zatokę Suda, ale zada niewielkie straty desantującym się tam wojskom. Tego dnia Włosi docierają do rzeki Kalamas w rejonie Epirusu. Bombardowane są Pireus, Larissa, Korfu(Kerkira) i Korynt. Grecy otrzymują brytyjską pomoc w postaci małej formacji bombowców. Z każdym następnym dniem pomoc ta jest coraz większa, odbywa się to na specjalny rozkaz Churchilla. Z Egiptu przybyła połowa tamtejszych sił RAF. Angielskie samoloty wspomogą walkę armii greckiej, By nie prowokować Niemców do ataku na Grecję, obawiających się o pola naftowe w Ploeszti, stacjonują one w okolicy Aten. Samoloty RAF mają operować jedynie nad Albanią i Grecją. Przysyłana jest także broń dla wojsk greckich.

2 listopada 1940 Włosi bombardują Saloniki. Najdalej w terytorium Grecji wdarła się 11 Armia gen. Geloso. Tego dnia spada kontratak na jej lewe skrzydło, które zostaje odrzucone. Atakuje II Korpus grecki. Grecy atakiem na bagnety zdobywają przełęcz, którą biegnie droga do Korczy. Kontratakujące wojska wdzierają się aż za albańską granicę. Rozpoczyna się bitwa w górach Pindos. Włosi cofają się ponosząc wysokie straty, cofa się także doborowa Dywizja Strzelców Alpejskich „Julia”. Alpejczycy wdarli się najgłębiej w terytorium wroga, po opanowaniu przełęczy Metsowo miała ona otworzyć drogę do Tesalii. Gdyby przełęcz padła, otworem stanęłaby droga w głąb równiny tesalskiej i do Janiny. „Julia” naciera dolinami, ubezpieczają ją także czołgi. Jednak Włosi nie zadają sobie trudu by ubezpieczyć okoliczne szczyty. Przez to prawe skrzydło na południowym-zachodzie musi się zatrzymać. Nim to następuje, walczące tu wojska przekraczają rzekę Kalamas i zdobywają Igumenitsę. Armia grecka w tym czasie kończy mobilizację, dysponuje piętnastoma dywizjami, razem pod bronią jest 430 000. Armia grecka jest liczniejsza niż nacierające jednostki włoskie, Grecy są także sprawnie dowodzeni.

3 listopada 1940 Grecy okrążyli doborową włoską 3 Dywizję Alpejską „Julia” w górach Pindos. Następnego dnia kapituluje jej 5 tys. żołnierzy. W rejonie Aten lądują pierwsi Brytyjczycy.

4 listopada 1940 na północnym odcinku frontu następuje kontruderzenie Greków spada na włoskie skrzydło. Włoska ofensywa zaczyna utykać. Grecy rozpoczęli działania zaczepne w terenie górskim, gdzie nie mogły przedrzeć się włoskie siły zmotoryzowane, pozostały one w dolinach.

5 listopada 1940ma miejsce omyłkowy włoski nalot na Monastyr w Jugosławii. Grozi to rozszerzeniem konfliktu.

6 listopada 1940 nalot RAF na włoskie bazy w Albanii.

7 listopada 1940 RAF atakuje z niskiego pułapu Valonę, włoską bazę w Albanii.

9 listopada 1940 dowodzenie nad 9 i 11 Armią w Albanii przejmuje gen. Soddu. Siły włoskie są wzmacniane, skoncentrowano już 400 samolotów. Trwa grecki atak w kierunku Vlory, Sarandy i Gjirokastry.

W drugim tygodniu listopada 1940 w Salonikach ląduje Dywizja „Kreteńska”. Jej wysłanie do Grecji możliwe jest dzięki pojawieniu się na wyspie wojsk brytyjskich. Tak uzyskaną rezerwę Grecy kierują do Kastorii, na styku granic Grecji, Albanii i Jugosławii. Front ciągnie się w kierunku południowo-zachodnim przez góry Pindos do wybrzeży Epiru naprzeciwko wyspy Korfu.

Nocą z 10 na 11 listopada 1940 pułki górskie tzw. „Ewzoni” po pokonaniu forsownym marszem wzniesienia wokół Klisury wychodzą na tyły „Julii”(czy na pewno chodzi o tą dywizję?). O brzasku atakują jej pozycje, Włosi ponoszą wysokie straty i cofają się.

11 listopada 1940 nalot RAF na bazę Durazzo w Albanii. W wyniku angielskiego ataku na Tarent(zobacz Morze Śródziemne) Włosi rezygnują z zajęcia wyspy Korfu, nie są w stanie zatrzymać ruchu statków z zaopatrzeniem na Morzu Jońskim. Minister propagandy nazistowskich Niemiec Goebbels nie szczędzi cierpkich słów Włochom: „Rzymowi udało się wsadzić kij w szprychy naszego wozu […]. Nasi faszystowscy sprzymierzeńcy zaczynają nam ciążyć niczym kamień młyński zawieszony na szyi”.

Do 12 listopada 1940 jedenaście greckich dywizji zajmuje pozycje do natarcia, nie specjalnie przeszkadza w tym włoskie lotnictwo. Włosi mają siedem osłabionych dywizji. Przewaga Greków w piechocie wynosi 2:1, podobna jest natomiast liczebność artylerii. Przez śnieg i deszcze załamuje się włoski system zaopatrzenia.

Od 14 listopada 1940 do walki z Włochami Grecy skierowali wszelkie dostępne siły. Skupili I Korpus(2, 3 i 8 DP, jedna DK i jedna BK), II Korpus(1 DP, 5 BP, jedna BK), III Korpus(9, 10 i 15 DP). Te wojska zaczynają ofensywę na włoskie 9 i 11 Armię. Wybuchają ciężkie walki o wzniesienia panujące nad okolicą i poszczególne miejscowości. Pojawiają się po włoskiej stronie poważne kłopoty z zaopatrzeniem. Porty Vlora i Durrës mają zbyt małą przepustowość. Włochom brakuje też floty transportowej mogącej przewieść niezbędne na tym górskim froncie zwierzęta pociągowe. Zaopatrzenia jest dość, ale zostaje ono w portach włoskich. Do Albanii docierają jednostki piechoty, ale pozbawione transportu, artylerii i wielu innych środków niezbędnych do walki. Także lotnictwu brakuje odpowiednich samolotów transportowych. W tym czasie zaczynają napływać posiłki brytyjskie. Cztery krążowniki przywiozły 3400 żołnierzy i obsługę lotnictwa z Aleksandrii do Pireusu.

19 listopada 1940 Grecy wypierają Włochów za rzekę Kalamas. W pobliżu Koricy toczą się ciężkie walki. W Eleusis zostaje założona baza jednostki myśliwców RAF. W pierwszej akcji bojowej zestrzelą one 9 włoskich samolotów.

21 listopada 1940 ariergarda Włochów cofa się w bezładzie na wzniesienia między Jeziorem Ochrydzkim a Adriatykiem, ma ona osłaniać Vlorę i Tiranę. III Korpus grecki zdobywa masyw Morave opodal Korczy oraz przełęcz Quaritt. II Korpus przekracza szerokim frontem drogę biegnącą nad granicą grecko-albańską. Na lewym skrzydle I Korpus wypiera Włochów do Albanii.

22 listopada 1940 Grecy na swoim prawym skrzydle wkraczają do Koricy(Korcza). Jest to ważny węzeł drogowy na terenie Albanii. Zdobywają ciężki sprzęt Włochów i biorą 2000 jeńców. Rozbite zostają 3 włoskie dywizje. Niemal całe siły inwazyjne Włochów zostały wyparte do Albanii. Jest to punkt kulminacyjny greckiej ofensywy. By uniknąć okrążenia Włosi cofają się na północny-wschód. Brytyjczycy w tym czasie zdobywają przewagę powietrzną, nieustannie atakowane są albańskie porty. Wobec tego ewakuacja przez Adriatyk włoskich sił nie wchodzi w rachubę.

30 listopada 1940 Grecy kontynuują natarcie z Macedonii. Odnoszą ważne zwycięstwo pod Pogradecem.

6 grudnia 1940 Grecy nadal nacierają od północy zgodnie z planem. Lewe skrzydło uderzenia zajmuje Sarande(Santi Quaranta). Jest to mały port w Albanii. To umożliwia im transport zaopatrzenia drogą morską.

9 grudnia 1940 17 maszyn transportowych Ju-52 zostaje przerzuconych z Austrii do włoskiej Foggi. Mają one działać dla włoskiego frontu w Albanii. W sumie pojawi się tutaj 50 maszyn tego typu.

9 grudnia 1940(28 grudnia 1940?) Grecy zajmują Pogradec nad Jeziorem Ochrydzkim.

W połowie grudnia 1940 Grecy znajdują się w pobliżu silnie bronionej Vlory. 19 grudnia 1940 miasto zostaje silnie ostrzelane z morza(zobacz Morze Śródziemne)

20 grudnia 1940 Grecy bombardują Klisurę w Albanii.

23 grudnia 1940 Grecy zajmują nadmorską miejscowość Himara w Albanii. Ich działania utrudnia zła pogoda. Inne jednostki greckie pokonują masyw Trebesina. Wychodzą w ten sposób pod miejscowość Klisura, ostatnią pozycję ryglową w drodze na Vlorę. Dalsze natarcie zatrzymuje jednak ciężka bałkańska zima.

28 grudnia 1940 Grecy przerywają ofensywę by zebrać siły i poprawić system łączności z siłami na froncie. Walki toczone są w warunkach wyjątkowo srogiej zimy. Odmrożenia powodują więcej ofiar niż same działania wojenne. Ciężka rana oznacza niemal wyrok śmierci, noszenie rannych na noszach po oblodzonych górskich stokach jest niemal niemożliwe. Podobnie ma się sprawa z zaopatrzeniem w żywność i amunicję, jedynie karawany mułów docierają do żołnierzy obu stron bijących się w górach. Samoloty „Blenhaim” RAFu kilkakrotnie zrzucają zaopatrzenie z powietrza dla żołnierzy Greckich. Pozycje greckie ciągną się od Adriatyku poprzez Tepelene i masyw Trebesina aż do Jeziora Ochrydzkiego. Włosi cierpią niewyobrażalne męki w niegościnnych górach Albanii. Wszędzie leży śnieg i lód, brakuje środków walki, nie ma materiałów do zbudowania schronień a zaopatrzenie jest nieregularne. Mimo to przeciwstawiają się greckiemu naporowi.

30 grudnia 1940 następuje kolejna zmiana dowodzenia po włoskiej stronie, nominacje otrzymuje gen. hrabia Cavallero. Gen. Soddu jest chory. W Albanii 16 dywizji włoskich stoi naprzeciw 13 greckim. Grecy wznawiają natarcie, ich celem jest teraz Klisura leżąca na środkowym odcinku frontu. Grecy zajmują tego dnia miasto Gjirokastra. Brytyjczycy wysyłają do Grecji zdobyty w Afryce sprzęt włoski, w tym działa. Z Wielkiej Brytanii Grecy otrzymują: 180 000 par wysokich butów, 300 000 par skarpet i 200 000 koców. W końcu grudnia 1940 cały czas pada śnieg. Tysiące żołnierzy z ciężkimi odmrożeniami trafia do szpitali. Wysoki śnieg i huraganowe zawieje powodują zawieszenie walk. Włosi wykorzystują chwilę wytchnienia do wzmocnienia swoich sił. Sytuacja zaopatrzeniowa jest nadal tragiczna, armia ma zapas żywności i amunicji na co najwyżej jeden do dwóch dni! Na font albański wysłano niemieckich oficerów, mają oni zaopiniować czy potrzebne jest wysłanie jednostek niemieckich. Oceniają oni sytuację jako nie wymagającą podejmowania nagłych działań. Grekom również brakuje zaopatrzenia, zwłaszcza w odzież zimową i amunicję. 1/4 Albanii znajduje się w greckich rękach.

4 stycznia 1941 Grecy rozpoczynają nową ofensywę w Albanii. Z pozycji w górach atakują na zachód w kierunku Valony. Liczebną przewagę posiadają jednak Włosi, dlatego Grecy nie odnoszą żadnych znaczących sukcesów. 8 stycznia 1941 Grecy atakują Klisurę, ważny węzeł komunikacyjny. Ich ofensywa jednak wyraźnie zwalnia, zwłaszcza na północy w okolicy Beratu.

10 stycznia 1941 cztery broniące Klisury włoskie dywizje cofają się, Grecy zajmują miasto. W walkach o miasto i górę Trebesina wyróżnia się grecka 5 Dywizja – „Kreteńska”. Jeden z jej pułków zmusza do cofnięcia się włoską 58 Dywizję „Legnano”. Inną z walczących tutaj dywizji jest 51 DP „Siena” – później ta dywizja będzie okupować wschodnią część rodzimej wyspy swoich obecnych pogromców. Grecy angażują niemal wszelkie siły do walk w Albanii. W tym czasie granicy z Bułgarią i Jugosławią bronią zaledwie cztery okrojone dywizje.

27 stycznia 1941 Do Albanii przybywa minister Ciano wraz z innymi ważnymi członkami rządu. Celem wizyty było podbudowanie morale żołnierzy.

29 stycznia 1941 nowy rząd Grecji, Metaksas zmarł na raka krtani(na anginę, niewłaściwie leczoną?), akceptuje propozycje brytyjskiej pomocy. To w przyszłości spowoduje niemiecką interwencję. Następcą Metakasa został Alexandros Koryzis, wyznaczył go król, którego rola wzrosła po śmierci dyktatora. Koryzis to tej pory był prezesem narodowego banku greckiego.

Gen. Papagos dysponuje 13 dywizji, Włosi mają 21 dywizji, w tym jedną pancerną. Grecy planują jednak atak na Vlorę(Valonę) i Tiranę. Wojnę partyzancką prowadzą greccy górale, utworzono z nich ochotnicze formacje. Włoski front ma być przełamany uderzeniem na południowy-wschód od Klisury, a następnie przerwany wzdłuż drogi do Vlory.

13 lutego 1941 Grecy wznawiają ofensywę. Dywizja Kreteńska uderza na północny-zachód od góry Trebesina i odrzuca Włochów. Szturmem zajęto wzniesienia wokół Tepelenë. Walki są najbardziej zacięte od początku wojny, tylko najwyższym wysiłkiem Włosi ratują się przed klęską. Grekom brakuje sił by przełamać front, pozostają na zdobytych pozycjach.

15 lutego 1941 Kreteńczycy zajmują przełęcz pod Medjugorje i gorę Sen Deli. Nadal trwa sroga zima, opady śniegu wstrzymują działania wojenne.

28 lutego 1941 dywizjon „Hurrican’ów” i dywizjon „Gladiatorów” w ciągu godziny strącają 27 włoskich samolotów w walkach nad frontem albańskim. To największy sukces RAF w tej kampanii.

2 marca 1941 w Tiranie ląduje samolot z Bari, z Benito Mussolinim na pokładzie. Na lotnisku Duce wita gen. Cavallero, namiestnik Giacemini oraz dowódca lotnictwa w Albanii gen. Ranza. Mussolini przez kolejne 18 dni wizytuje front. Spędza z żołnierzami całe dnie, nie boi się zajrzeć do najbardziej wysuniętych włoskich posterunków na pierwszej linii. Inspekcjonuje cały front górski, aż po Jezioro Ochrydzkie. Z dowódcami wyższego szczebla omawia szczegółowo sytuację na froncie. Mussolini odwiedza także rannych w szpitalach polowych. Wódz Italii postanawia o konieczności podjęcia ofensywy na centralnym odcinku frontu. Włosi mają teraz 21 dywizji przeciwko 15 greckim.

5 marca 1941(4 marca 1941?) rozpoczyna się operacja „Lustre”. Mimo licznych ataków włoskich łodzi podwodnych Brytyjczycy przewiozą z Egiptu do Grecji 58 tys. żołnierzy. 7 marca 1941 pierwsi żołnierze Korpusu Ekspedycyjnego(dalej w tekście nazywany skrótowo BKE – Brytyjski Korpus Ekspedycyjny) schodzą na ląd w Pireusie i Volos, stąd ruszają na północ pociągami. Do Grecji wysłano Force „W”: 1 BPanc, 2 DP(nz.), 6 DP(austr.). Korpusem ekspedycyjnym dowodził gen. Wilson.

6 marca 1941 w środkowej Albanii Grecy wspierani przez RAF zdobywają ważne pozycje w górach.

9 marca 1941 Włosi zaczynają ofensywę wzdłuż linii frontu, między rzekami Devoli(Seman?) i Vijose. Atak poprzedza ostrzał artylerii i nalot 400 bombowców. Uderzenie spada na pozycje II Korpusu greckiego. Głównym celem ataku jest masyw Trebesina. Początkowo dwunastu rzuconym do walki dywizjom udaje się odnieść niewielkie sukcesy. Plany Włochów nie są zbyt wyrafinowane taktycznie, Grecy właściwie wyznaczają kierunki ataku na dobrze umocnione pozycje. Greckich pozycji w tym rejonie bronią cztery dywizje. Do 14 marca 1941 ofensywę nadzoruje Mussolini, spotyka się także z dowódcami 9 Armii i 11 Armii, odpowiednio gen. Pirzio Birolim i gen. Vecchiarellim.

9 marca 1941 wojska niemieckie koncentrują się na granicy bułgarsko-greckiej. Grecy opuszczają zachodnią Trację, pozostaje tutaj tylko BP „Evros”. Armia „Zachodnia Macedonia” mająca bronić rejonu Salonik liczy 70 000 ludzi, w tym 8500 to żołnierze jednostek fortecznych.

16 marca 1941 włoska ofensywa zostaje odwołana. Armia Epiru zdołała zatrzymać uderzenie po którym Włosi tak wiele sobie obiecywali. Przy stratach 12 000 zabitych i rannych nie udało się zająć żadnych pozycji. Ofensywa ta jednak związała siły greckie. Sukces ten kosztował także życie bardzo wielu żołnierzy greckich. Nie uczyniono nic by wzmocnić siły na terenach zagrożonych niemieckim natarciem.

20 marca 1941 odbywa się podsumowujące spotkanie Mussoliniego z generałami Geloso, Messe, Rossi, Gambara i Mercalli. Następnego dnia Duce wraca do Rzymu.

4. INTERWENCJA HITLERA

U progu wiosny 1941 roku Grecja po pięciomiesięcznej wojnie z Włochami była materialnie wyczerpana. Pomoc Anglii była niewielka(60 000 ludzi). Grecy cierpieli na brak broni, sprzętu, amunicji, środków transportu i medykamentów. Grekami dowodził generał Papagos. Pod swoimi rozkazami miał pół miliona ludzi, 15 z 21 dywizji skoncentrowane było na froncie albańskim, w armiach „Epir” i „Zachodnia Macedonia”. Reszta wojska znajdowała się na granicy Tracji z Bułgarią na tzw. Linii Metaksasa. Umocnienia te obsadzały 3 greckie dywizje.

Brytyjski Korpus Ekspedycyjny ma następujące zadania: 1 BPanc idzie w okolice dolnego Wardaru by przygotować drogi i mosty do wysadzenia, 2 DP(nz.) zajmuje pozycje w okolicy Katerini i na południe od niej – ma blokować przejścia w rejonie Olimpu i na wybrzeżu, 6 DP(austr.) zajmuje rejon Serwii nad środkowym Aliakmonem. Na linii Aliakmon znajdują się także kolejne trzy greckie dywizje.

Front aliantów jest zatem podzielony na trzy oddzielne odcinki, które nie wspierają się nawzajem. To spowoduje, że szala zwycięstwa szybko przechyli się na stronę „Osi”. Niezmiernie istotną rolę w zbliżającej się kampanii odegra Luftwaffe, dysponująca nad RAF przewagą w stosunku 10:1.

6 kwietnia 1941 Niemcy wkraczają bez wypowiedzenia wojny do Grecji. Ich operacja w tym kraju nosi kryptonim „Marita”, atak zaczyna się o 5.15. Siły alianckie, które niedługo pojawią się w Grecji, wyniosą 62 000 ludzi, armia grecka będzie liczyć 70 000 ludzi(naprzeciw Niemcom?). Niemiecka 2 DPanc przekracza pod Strumicą granicę bułgarsko-jugosłowiańską i kieruje się na Saloniki, oskrzydlając od zachodu „Linię Metaksasa”. Niemiecki XXXX Korpus Zmotoryzowany ma nacierać na Skopje by połączyć się z Włochami w Albanii i zająć Bitolę. XVII Korpus Górski ma przełamać „Linię Metaksasa”. Z kolei XXX Korpus wdziera się do wschodniej Tracji by wyjść na wybrzeże i stworzyć warunki do zajęcia greckich wysp. Niemcy do ataku na Grecję rzucają dwie DPanc, dwie dywizje częściowo zmotoryzowane, cztery DP i dwie DG. By zatrzymać niemieckie natarcie Grecy mają dywizję zmotoryzowaną, pięć DP, dwie brygady i różne jednostki forteczne. Do tego należy doliczyć też Brytyjski Korpus Ekspedycyjny. Do ataku na Grecję i Jugosławię Niemcy przeznaczają razem 1200 czołgów, a w powietrzu 210 myśliwców, 400 bombowców oraz 170 samolotów rozpoznawczych.

Przeciwko Grecji akcję zaczepną podejmują też Włosi. Zaangażowano armie 9(gen. Pirzio-Biroli) oraz 11(gen. Vecchiarelli). Zaangażowano dywizję pancerną, trzy dywizje strzelców alpejskich, dziewiętnaście DP. Przeciwko tym siłom walczy grecka dywizja kawalerii, czternaście DP i dwie BP.
Lotnictwo greckie to 170 samolotów.

Niemiecka 5 Dywizja Górska zostaje odrzucona na „Linii Metaksasa”, mimo silnego wsparcia z powietrza. Obronę Greków przełamała 6 DG. „Linia Metaksasa” powstała w 1936 roku, są to nowoczesne i rozległe fortyfikacje. Biegnie tutaj, nad granicą z Bułgarią, pasmo górskie Bjelasica, ze szczytami przekraczającymi niekiedy 2000 m n.p.m. Słabość armii jugosłowiańskiej powoduje, że niemiecka 9 DPanc wdziera się w dolinę Wardaru.

7 kwietnia 1941 niemiecki nalot na Pireus. Bomba trafia brytyjski statek amunicyjny „Clan Frazer”, 250 ton materiałów wybuchowych eksploduje. Tonie 12 statków, 60 lichtug i 25 żaglowców. Jedyny grecki port przeładunkowy zdatny do dużych operacji jest teraz wyłączony z akcji. (nalot 6 kwietnia 1941 wieczorem, a eksplozja rano?)

Nocą 9 kwietnia 1941 niemiecka 2 DPanc zajmuje Saloniki, odcina w ten sposób duże siły greckie. Grecka Armia „Wschodnia Macedonia” kapituluje na wschód od rzeki Wardar. Poddają się także dzielni obrońcy na „Linii Metaksasa”. Hitler przyznaje greckim żołnierzom: „jesteście jedynym wojskiem, które wytrzymało naloty sztukasów”. Tymczasem rozbicie sił jugosłowiańskich otwiera Niemcom drogę przez dolinę Monastiru. Lewe skrzydło wojsk na linii Aliakmonas jest tym samym odsłonięte, podobnie tyły Greków walczących w Albanii. Greckie i brytyjskie jednostki są w związku z tym cofane z Albanii i zachodniej Macedonii. Odwrót ma osiągnąć linię Olimp-Grewena-granica grecko-albańska, tam ma być organizowana nowa linia obrony. Pozycje w wyjściu doliny Monastiru w okolicy wioski Wewi ma zatkać część 1 BPanc, wsparta batalionami australijskiej piechoty. Alianci jeszcze nie podjęli walki a już muszą się wycofywać. Dywizja nowozelandzka cofa się w pasie nadmorskim za rzekę Aliakmanos, ma bronić przełęczy Serwii, przełęczy Olimpu i doliny Tempe. Na północ od niej 16 BP(austr.) obsadza przełęcz Weria. Najsłabszym punktem Force „W” był styk z armią grecką(z prawym skrzydłem armii greckiej w Albanii) w centralnej Macedonii.

11 kwietnia 1941 na południe od Wewi 1 BPanc i Australijczycy toczą swój pierwszy bój z Niemcami(dwa dni wcześniej starcie z oddziałem rozpoznawczym w Wewi?). Zatrzymują natarcie LSSAH(Leibstandarte SS Adolf Hitler). Żołnierze tej brygady SS po południu nawiązują kontakt z lewym skrzydłem włoskiego frontu w Albanii. Pod Floriną rozpoczyna się trzydniowa bitwa niemieckiego XXXX Korpusu Zmotoryzowanego z grecką 1 DK i brytyjską 1 BPanc. Dzięki tym walkom niemiecki korpus nie jest w stanie okrążyć BKE zajmującego pozycję nieco dalej na południowy-wschód.

12 kwietnia 1941 Niemcy dokonują przełamania pod Floriną. Armia „Środkowa Macedonia” cofa się na południe i unika okrążenia. Dwie greckie armie nadal walczą z Włochami w Albanii, jednak teraz mają odciętą drogę odwrotu. Grecy opuszczają Klisurę. BKE cofa się w stronę Olimpu.

13 kwietnia 1941 generał Papagos zarządza odwrót przez góry Pindos. Jest już jednak za późno, Niemcy wbili już pancerny klin między jego prawoskrzydłowe dywizje i Force „W”. Niebawem siły Papagosa znajdą się w okrążeniu. Jego armia została zepchnięta między Góry Pindos a Morze Jońskie.

Cofający się alianci nie mają czasu na naprawy swojego sprzętu, często czołgom spadają gąsienice – projektowane do walk na pustyni. Sprzęt, którego nie ma czasu naprawiać, jest porzucany i podpalany. Dobrze biją się jednostki ariergardy, nie dopuszczają do okrążenia BKE.

Drogi odwrotu są zakorkowane rozbitym sprzętem, wojskom brytyjskim odwrót opóźniają jednostki greckie mozolnie cofające się z Macedonii. Generał Wilson nakazuje odwrót aż na linię Termopil. Droga odwrotu prowadzi przez Larisę – dodatkowo spustoszoną przez trzęsienie ziemi na początku zimy, teraz będącą pod bombami Luftwaffe. Zagrożone były flanki wojsk sprzymierzonych, zwłaszcza prawa w okolicy Olimpu. 5 BP(nz.) broni trzy dni dolinę Tempe, mimo naporu 2 DPanc i 6 DG.

6 DP(austr.) i 2 DP (nz.) zdołają cofnąć się na linię Termopil, ale w Larisie pozostawiono duże składy zaopatrzenia, nienaruszone wpadną w niemieckie ręce.

15 kwietnia 1941 alianci mają zająć przyczółek na północny-zachód od portów Attyki. Te pozycje mają osłonić koncentrację BKE i jego zaokrętowanie. W okolicy Olimpu biją się jednostki straży tylnej. Napór Niemców jest silny, ale nie udaje się okrążyć pozycji sprzymierzonych.

16 kwietnia 1941 Armia „Zachodnia Macedonia” nie zdołała się przebić do Tesalii, wraca na południe i wchodzi w skład Armii Epiru. Niemiecki XXXX Korpus ma otwartą drogę do uderzenia na południowy-wschód na skrzydło i tyły brytyjskiej obrony na linii rzeki Aliakmon. Rozkaz do oskrzydlającego natarcia otrzymuje LSSAH. Alianci muszą zatem cofać się nadal w stronę Termopil i dalej na południe.

17 kwietnia 1941 przygotowania do ewakuacji BKE są już na ukończeniu. Niemiecka 6 DG zajmuje Olimp(2917 m n.p.m.).

18 kwietnia 1941 zastrzelił się grecki premier Aleksandros Koryzis, nowym premierem został Emanuil Tsuderos, bankier i przeciwnik Metaksasa. Jednostki tylnej straży BKE nadal bronią pozycji w wąwozie termopilskim. Naciska na nie XXXX Korpus niemiecki. LSSAH rzucono na południowy-wschód przez Góry Pindos, celem zaatakowania skrzydła i tyłów Armii „Epir”, obecnie już zupełnie zdemoralizowanej. Bazy RAF zostały już ewakuowane, więc wszystko toczy się w warunkach panowania Luftwaffe w powietrzu.

19 kwietnia 1941 Niemcy zajmują Larisę. Czołgi przekraczają Góry Pindos pod Metsowem. Odwrót BKE powoduje, że droga w głąb równiny tesalskiej stoi otworem. Część niemieckiej 12 Armii w tym LSSAH przedziera się z przełęczy Metsowo w stronę Epiru.

20 kwietnia 1941 Wavell ze swoimi oficerami zdecydował o ewakuacji sił sprzymierzonych z Grecji. Niemcy są już pod Volos, skąd ewakuowani są już pierwsi żołnierze BKE. Wojska greckie w Epirze zamierzają kapitulować. Dowodzący nimi gen. Jeorjos Tsolakoglu nie chce kapitulować przed znienawidzonymi Włochami, podejmuje rozmowy z dowódcą LSSAH słynnym Seppem Ditrichem. Niemcy zablokowali tego dnia przełęcz Katarra, jedyną drogę z Epiru przez Góry Pindos. Esesmanom chce skapitulować aż 16 dywizji! Oficerom pozwolono zachować broń osobistą, szeregowi którzy złożą broń mają zaś wracać do domów. Dwa dni później Niemcy zmienią warunki kapitulacji. Grecja była uważana bowiem za włoską strefę wpływów. Wobec tego Armia Epiru kapituluje 23 kwietnia 1941 przed włoskim generałem Ferrero, któremu z niemieckiej strony towarzyszy gen. Alfred Jodl. Interweniował w tej sprawie sam Benito Mussolini. Jeńcy mieli teraz pozostać przez pewien czas w obozach, oficerom nadal pozostawiono ich broń osobistą. Dowódca LSSAH „Sepp” Dietrich dostał nawet lekkie upomnienie od Hitlera: „Jest pan dobrym, dzielnym żołnierzem, ale nie dyplomatą, a tym bardziej nie politykiem. Zapomniał pan, że wciąż mamy przyjaciela, który nazywa się Mussolini i który teraz się złości”. Nienawiść grecko-włoska była już tak nabrzmiała, że maszerujących przez greckie linie esesmanów witały okrzyki „Heil Hitler!” oraz „Heil Germania!”. Drugi batalion „Leibstandarte” został wydzielony do nawiązania kontaktu z armią włoską w południowej Albanii. Podczas tej misji aktywnie osłaniał zaś żołnierzy greckich uchodzących przed pościgiem sfrustrowanych i nadmiernie gorliwych Włochów.

22 kwietnia 1941 wydano rozkaz ewakuacji wojsk alianckich z Grecji. Po kapitulacji Armii „Epir” sytuacja tych wojsk jest bowiem beznadziejna. Wojska brytyjskie cofają się, osłania je silna straż tylna. 24 kwietnia 1941 zwinięto także straże tylne, cofają się one z Niemcami na karku w stronę Aten.

Generał Tsolakoglu 23 kwietnia 1941 w Salonikach podpisał formalny akt kapitulacji. Potem został on premierem marionetkowego rządu greckiego. Wojska „Osi” reprezentuje gen. Ferrero i gen. Jodl. Ostatni Brytyjczycy opuszczają Ateny. Trwa opór w rejonie Termopil. Żołnierzy alianccy okrętują się w Salaminie, Pireusie i Chalkidzie. Wobec zniszczenia tych portów przez lotnictwo, załadunek odbywa się też w różnych zatokach Peloponezu. Załadunek odbywa się między 22.00 a 3.00, tak by statki zdołały ujść przed dziennymi atakami z powietrza. 23 kwietnia 1941 król Jerzy II odleciał na „Sunderlandzie” na Kretę, postanowił walczyć dalej.

Operacja „Demon” – Rozpoczęła się 24 kwietnia 1941. Do ewakuacji sił brytyjskich wytypowano 5 greckich plaż. W ewakuacji bierze udział cała dostępna lekka flota min. 6 krążowników lekkich i 19 niszczycieli. Mogły z nich podejmować żołnierzy tak małe jednostki, jak i podchodzące statki i okręty. W wyniku niemieckich nalotów urządzenia dużych portów są w większości zniszczone, dlatego alianci nie mogą z nich skorzystać. Pierwszej nocy ewakuowano 6000 Nowozelandczyków (z 4 BP) z Porto Raphti i 7000 Brytyjczyków z Nauplii na Peloponezie. W ewakuacji biorą udział też statki handlowe, kutry i samoloty.

25 kwietnia 1941 z Megary ewakuowano 6000 ludzi w tym wielu rannych. Opór w wąwozie termopilskim zostaje złamany. Droga na Ateny jest wolna.

26 kwietnia 1941 z pięciu plaż podjęto 21 000 ludzi. Brytyjczycy stosują taktykę „spalonej ziemi”, niszczone są linie kolejowe, rozbijany jest tabor kolejowy. Wysadzane są mosty i wiadukty. Niszczono przemysł, który mógł być przydatny dla niemieckiego wysiłku wojennego, min. spalono zapasy bawełny w Haliartus. Nie zniszczono jednak najważniejszego z punktu strategii obiektu – mostu na Kanale Korynckim. 26 kwietnia 1941 śmiałym atakiem zajmą go niemieccy spadochroniarze. Tylko zabłąkany pocisk przypadkiem spowoduje detonację ładunków wybuchowych, most runął wraz z niemieckimi żołnierzami. BKE ma chwilę na spokojny odwrót, gdyż droga dla pościgu zostaje odcięta.

27 kwietnia 1941 Niemcy wkraczają do Aten, nie natrafiają na opór. 4600 żołnierzy zostaje podjętych z plaż. Na morzu toną brytyjskie niszczyciele „Diamond” i „Wryneck”, zatapia je Luftwaffe.

28 kwietnia 1941 zostaje ewakuowanych kolejnych 5000 żołnierzy brytyjskich.

29 kwietnia 1941 z plaż spod Kalamaty Royal Navy próbuje ewakuować jeszcze 8000 żołnierzy, głównie Australijczyków, i 1400 jugosłowiańskich uchodźców. Miasto jest już jednak zajęte przez Niemców, dlatego udaję się podjąć na pokłady tylko 450 osób z plaży położonej dalej na wschód. Niemcy biorą tutaj do niewoli 5000 żołnierzy, którzy nie zdążyli się zaokrętować. Niemcy zajmują porty na południu Peloponezu.

30 kwietnia 1941 zorganizowany opór w kontynentalnej Grecji nie istnieje, żołnierze sprzymierzonych idą do niewoli bądź ich oddziały są rozproszone.

1 maja 1941 ewakuacja zostaje zakończona. 11 000 ludzi pozostało na brzegu, kilkuset różnymi sposobami dostanie się jeszcze na Kretę.

Ewakuacji towarzyszyły naloty Luftwaffe, które rozpoczynały się wraz z nastaniem dnia. W wyniku nalotów utracono 2 niszczyciele i 4 transportowce(40 480 BRT)(26 statków w tym dwa pływające szpitale?). 2000 ludzi zginęło w wyniku tych ataków. Zdołano ewakuować 50 732 ludzi – 80% wysłanych do Grecji. W Grecji zginęło lub dostało się do niewoli 12 000 brytyjskich żołnierzy. Utracono niemal cały ciężki sprzęt, częściowo zniszczony przez alianckich żołnierzy by nie wpadł w ręce zwycięzców. Niemcy w całej kampanii greckiej tracą 100 zabitych i 3500 rannych. Do Aleksandrii uciekają resztki greckiej floty – krążownik „Georgios Averoff”, 6 niszczycieli, 3 torpedowce, kilka okrętów pomocniczych, frachtowców i statków pasażerskich.

Grecy tracą 15 700 zabitych i zaginionych oraz 218 000 jeńców(Straty Grecji w całej kampanii 70 000 zabitych i rannych, 270 000 żołnierzy w niewoli). Niemcy podczas swojej interwencji tracą 1685(1099?) zabitych i 3750 rannych(3500 rannych i zaginionych?). Natomiast straty armii włoskiej są ogromne. 13 755 Włochów poległo, 50 875 odniosło rany, 25 067 uznano za zaginionych, 12 370 doznało ciężkich odmrożeń. Alianci utracili, w zabitych: 320 Australijczyków, 291 Nowozelandczyków, 146 Brytyjczyków, 6480 alianckich żołnierzy poszło do niewoli(2000 zabitych i rannych i 14 000 w niewoli?) (12 000 zabitych i jeńców?). Udało się ewakuować 50 662 żołnierzy, w tym 26 000 na Kretę. Stracono jednak cały sprzęt i masę zaopatrzenia – 104 czołgi, 40 dział p-lot, 192(193?) działa polowe, 164 działa p-panc, 1812 karabinów maszynowych, 8 000 pojazdów. Statystykę uzupełnia 209 samolotów, w tym 72 stracono w walkach, 55 na ziemi i 82 utracone w czasie ewakuacji. Zginęło 163 oficerów i żołnierzy RAF, w tym aż 150 pilotów!

Winston Churchill: „spłaciliśmy nasz honorowy dług ze znacznie mniejszymi stratami, niż się obawiałem”.

Do 11 maja 1941 Niemcy zajmują Peloponez i wyspy Morza Egejskiego, Włosi wyspy u zachodnich brzegów Grecji oraz kilka wysp w okolicy Dodekanezu.

5. MERKURY.

Działanie na morzu wokół Krety ->Morze Śródziemne.

Oprócz króla Grecji i jego rodziny na Krecie pojawił się minister bezpieczeństwa narodowego Maniadakis, wraz z nim przybyła na wyspę ogromna ilość znienawidzonej tajnej policji. Tymczasem 5 Dywizja „Kreteńska” skapitulowała w Epirze. A wielu żołnierzy greckich próbujących ewakuować się z aliantami pozostawiono na kontynencie, często odmawiając im wstępu na wynajęte od Greków statki. Alianci szybko wysłali Maniadakisa z 50 policjantami do Egiptu, ale prestiż króla i tak mocno ucierpiał(a i przedtem nie był wysoki, Kreta była bastionem republikanów). W powojennym plebiscycie Kreteńczycy jednoznacznie zwrócą się przeciwko królowi, warto jednak zaznaczyć, że wpływ komunizmu na mieszkańców wyspy był bez porównania mniejszy niż w Grecji kontynentalnej. Niemiecki wywiad jednak zupełnie błędnie doniesie o tym, że Kreteńczycy przywitają Niemców jak wyzwolicieli. Donoszono nawet o potężnej piątej kolumnie która miała działać dla agresorów.

Na Krecie pojawił się też dowódca Dywizji „Kreteńskiej” gen. Papastergiou, jednak nie miał z sobą żadnego ze swoich podkomendnych. 29 kwietnia 1941 zostanie zamordowany na ulicy w Chanii.

Na Kretę przysłano 3 500 amerykańskich karabinków automatycznych, z 10 000 zamówionych, miały one posłużyć do uzbrojenia formowanych jednostek greckich. Wcześniej całą broń z wyspy skonfiskował reżim Metaksasa, w 1938 roku na Krecie wybuchł bowiem bunt. Resztę ekwipunku dla wojsk greckich stanowiła cała mieszanina modeli uzbrojenia, żołnierze dostawali po parę pocisków, często niewłaściwych kalibrów. Utworzono w sumie osiem greckich pułków liczących razem 9 000 ludzi. Nie dostarczono im żadnej formy umundurowania, złapanie ich przez przeciwnika groziło rozstrzelaniem, walczyli bowiem jak partyzanci.

Wyspy broni 42 460 żołnierzy, tylko połowa z nich przeszła wystarczające szkolenie piechoty. Brakowało uzbrojenie, w „zgrupowaniu Suda” na 15 000 ludzi tylko 3000 ma broń. Walczyć na wyspie ma także 9000 żołnierzy greckich, 1200 greckich żandarmów(na co dzień czuwali nad bezpieczeństwem reżimu Metaksasa na wyspie)(3000 żandarmów?) i ponad 3000 cywili.

19 maja 1941 na lotnisku Eleusis odbywa się ostatnia konferencja niemieckich oficerów dowodzących jednostkami lotniczymi. Angielska Ultra przechwyciła informację o tym spotkaniu wraz z informacją, że „dzisiejszy poniedziałek jest dniem minus jeden”(poprzedzającym operację o jeden dzień np. H-1, dzień np. D bądź H to początek operacji, natomiast H+1 to kolejne dni jej trwania), informację o tym otrzymał gen. Freyberg dowodzący sprzymierzonymi na Krecie. Niewłaściwie ją jednak odczytał, spodziewał się głównego uderzenia od strony morza, między innymi dlatego kluczowe lotnisko w Maleme pozostanie słabiej zabezpieczone. Wywiad przeszacował także siły Niemców, 5 DG zastąpiła w planach 22 Dywizję Lotniczą(przewożona za pomocą samolotów), którą nie zdążono na czas przebazować do Grecji, tymczasem sprzymierzeni przewidywali użycie ich obu. W ataku bierze też udział elitarna i zaprawiona w bojach 7 DSpad i spadochronowy pułk szturmowy.

Wsparcia z powietrza udziela 180 bombowców, 90 bombowców nurkujących, 90 myśliwców i 50 samolotów rozpoznawczych. Do transportu wojska przeznaczono 550 transportowych Ju-52 i 60 szybowców.

20 maja 1941 Niemcy zaczynają desant na Kretę. Desant poprzedza atak Luftwaffe, mającej całkowite panowanie w powietrzu. Generał Freyberg gdy zobaczył nadciągające samoloty powiedział tylko „są cholernie punktualni”(lub też: „do diaska, ależ oni są punktualni”, „trzymają się dokładnie rozkładu”) i wrócił do swojego śniadania. Wiele jednostek spadochroniarzy ląduje na pozycjach aliantów, są masakrowani zanim zdążą opaść na ziemie. Walki są gwałtowne i jak na front zachodni niezwykle brutalne, obie strony strzelają do poddających się żołnierzy. Walczą także cywile, rozstrzeliwane są nawet kobiety, te przy których znaleziono nóż, bądź mające siniaki powstałe w wyniku odrzutu broni. W okolicy Periwolii cywile wybijają Niemców siekierami, łopatami i wszelką podobną „bronią”. Pod Kasteli Kisamu zabito 54 Niemców, kilka trupów cywile porąbali na kawałki(zamordowani po poddaniu się?). Pierwszego dnia ginie 1863 spadochroniarzy. W szpitalach umrze jeszcze wielu ciężko rannych tego dnia. Niemiecki wywiad zapowiadał, że Kreteńczycy przyjmą Niemców jak wyzwolicieli. Nienawiść która zrodziła się w czasie inwazji będzie płonąć przez całą okupację. Pierwszego dnia nie udaje się zdobyć najważniejszych celów operacji – lotniska Maleme i portu w Chanii na zachodzie wyspy i portów i lotnisk w Retimno i Heraklionie na wschodzie. Alianci nie podejmują jednak zdecydowanego kontrataku na rozrzucone po wyspie stanowiska spadochroniarzy, to mogło doprowadzić operację „Merkur” do klęski.

O świcie 21 maja 1941 ostatni Nowozelandczycy cofają się z lotniska Maleme, lotnisko jest nadal w zasięgu ich ognia, ale ich odwrót oznacza przełom w bitwie. Pierwszy niemiecki samolot ląduje na nim ok. 7.00. Na lotnisku w ciągu dnia lądują niemieckie samoloty z żołnierzami 5 DG na pokładzie. Wiele z nich jest niszczonych na płycie lotniska, wraki są jednak szybko ściągane na bok. Z każdą chwilą niemiecki przyczółek krzepnie. Teraz kwestią czasu staje się kiedy Niemcy przejmą inicjatywę i ruszą na odsiecz swoim rodakom walczącym w innych punktach wyspy.

21 maja 1941 niemieckie marszałek List(12 Armia) ostrzega: „przedstawienie na Krecie może się jeszcze przeciągnąć”. W obliczu kończących się przygotowań do operacji „Barbarossa”(inwazji III Rzeszy na sojusznicze wówczas ZSRR) nie jest to dobra perspektywa. Podczas porannej odprawy OKW, z udziałem Hitlera i Göringa, zapadła decyzja o zwróceniu się z prośbą o pomoc do Włochów, których dotychczas trzymano z dala od operacji „Merkury”. Misję tą otrzymał Göring, gdyż spadochroniarze gen. Studenta podlegali Luftwaffe, był on także gorącym entuzjastą przeprowadzenia tej operacji. Mussolini otrzymał od Niemców prośbę o próbę odwrócenia uwagi Royal Navy od Krety poprzez demonstracyjne działania floty włoskiej, prosili oni także o desant Włochów we wschodniej części wyspy.

22 maja 1941 przynosi próbę odbicia lotniska w Maleme, kontratak przeprowadzony zbyt małymi siłami nie ma szans na powodzenie. Pod koniec dnia pas lotniska zaścielają wraki 137 Junkersów. Do porządkowania lądowiska Niemcy zapędzają jeńców, tych którzy odmawiają zabijają. Nocą z 22 na 23 maja 1941 ewakuowano z wyspy drogą morską greckiego króla wraz z rodziną. W rejonie Heraklionu i Retimno spadochroniarze toczą ciężkie walki obronne, nie są w stanie sami zająć wyznaczonych im celów, czekają na wojska nacierające z Maleme. 25 maja 1941 rozpoczynają się walki o Chanię. 27 maja 1941 pada Chania, 27 maja 1941 wojska walczące w okolicy miasta rozpoczynają odwrót przez góry do Sfakii ma południu wyspy. 28 maja 1941 zapada decyzja o ewakuacji wojsk z okolicy Heraklionu, ma to nastąpić w nocy. Żołnierzy greckich postanowiono pozostawić na wyspie, pojedyncze osoby, w tym cywile, zdołają jednak dostać się na okręty. Brytyjskie niszczyciele ewakuują króla Jerzego II wraz z jego świtą. Wieczorem 29 maja 1941 Niemcy zajmują Retimno, następnego dnia wpada im w ręce lotnisko pod miastem. 30 maja 1941 dwa „Sunderlandy” ewakuują z wyspy Freyberga i jego sztab.

25 maja 1941 włoskie bombowce bombardują z wysokiego pułapu port Jerapetra. W nocy z 28 na 29 maja 1941 na Krecie, w Sitii na wschodnim krańcu wyspy, wylądowała znaczna grupa Włochów wykonując desant z Dodekanezu. Włosi wyruszyli z Rodos o godzinie 18.00 27 maja 1941, w morze wychodzi 15 żaglowców motorowych i kutrów rybackich. Osłonę stanowi niszczyciel, 4 torpedowce i ścigacze. Noc z 27 maja 1941 na 28 maja 1941 włoski zespół spędza na wyspie Karpathos, rankiem rusza na Kretę. Na pokładach małego konwoju płynie 2685 żołnierzy, 205 jucznych zwierząt, 13 lekkich czołgów i 4 pojazdy. Nie napotkano żadnego oporu. Na brzeg wysadzono min. tankietki Carro Armato L.3/35. Po wylądowaniu Włosi kierują się do Jerapetry, tam 30 maja 1941 nawiązują kontakt z niemiecką piechotą górską. Jedynym przeciwnikiem jakiego napotkali Włosi była szkoła żandarmerii w Sitii, poddała się jednak bez jednego wystrzału.

Na Krecie w momencie ataku znajdowało się ok. 14 000 włoskich jeńców, uwolniono ich w toku walk. Traktowanie tych jeńców było okrutne, co doprowadziło nawet do konfliktów Greków z żołnierzami brytyjskimi. Włosi chodzili w łachmanach i głodowali. Dla własnego dobra nie podejmowali ucieczek, lepiej było siedzieć za drutem kolczastym obozu w okolicy Chanii, niż zdać się na łaskę kreteńskich chłopów.

Z Krety ewakuowano 16 500(17 000?) żołnierzy sprzymierzonych. Na plażach zostało 5 000(6500?) ludzi, w tej liczbie nie było żadnego oficera powyżej stopnia pułkownika. Procentowo wyspę opuściło więcej oficerów niż żołnierzy. 1742 alianckich żołnierzy zginęło, 1737 zostało rannych i 11 835 zaginęło, do tej liczby trzeba dodać 800 ludzi straconych podczas ewakuacji Heraklionu(1751 zginęło i zaginęło, 1738 rannych i 12 254 jeńców?)(w niewoli 12 245 Anglików i 2266 Greków?). Royal Navy straciła 1828 marynarzy zabitych i 183 rannych. Niemcy w zabitych i zaginionych stracili: 3094 spadochroniarzy, 580 ludzi z oddziałów górskich i 312 lotników, rany odniosło 2594 żołnierzy(1915 zabitych, 1759 zaginionych i 2200 rannych + 76 zabitych i 236 zaginionych lotników?)(6699 w tym 3352 poległych, w tym 1653 spadochroniarzy?). 220(200 w tym 119 transportowych?) samolotów jest zniszczonych, 150 uszkodzonych. Alianci tracą 33(47?) samoloty.

6. WALKI PARTYZANCKIE I OKUPACJA.

Grecja:

2 czerwca 1941 w Atenach ma miejsce spotkanie przedstawicieli niemieckie 12 Armii i 11 Armii włoskiej. Rozmowy dotyczą przejęcia przez Włochów greckiego terytorium z wyjątkiem Salonik oraz enklawy w południowej Attyce wraz z Pireusem. Komórki służbowe armii niemieckiej mają w związku z tym opuścić Ateny. Do końca czerwca 1941 Niemcy opuszczają Tesalię, Attykę i Peloponez. Tereny te zajmuje włoska 11 Armia. Niemcy okupują wyspy Milos, Skiros, Lesbos i Limnos. Wyspy Morza Egejskiego na południe od Lesbos i Skiros okupują Włosi. 8 lipca 1941 proklamowano podział łupów kampanii bałkańskiej. Włoskim obszarem administracyjnym staje się cała Grecja, z wyjątkiem Salonik z Macedonią i ostatecznie też części Aten i Attyki oraz pasa granicznego z Turcją w Tracji. Obsadza ten obszar włoska 11 Armia gen. Vecchiarelli. Granicę Albanii przesunięto aż pod Janinę. Bułgaria otrzymuje zaś wschodnią Trację(okupuje zachodnią Trację i wschodnią część Macedonii?). Niemcy obsadzają też Salaminę i Eginę. Powołano grecki rząd z gen. Tsolakoglu na czele. Jednak jego wpływy są niewielkie. Grecja jest słabo obsadzona przez wojska „Osi”, skupiają się one głównie na Peloponezie i na wybrzeżu wraz z wyspami. W głębi kraju zabezpieczają linie komunikacyjne, ważne obszary rolnicze i ośrodki przemysłowe. Zwłaszcza rejony górskie są wolne od żołnierzy okupanta. Grecja popada w gospodarczy chaos, import artykułów żywnościowych zamiera(Grecja zawsze była od niego uzależniona). Panuje głód, w jego wyniku umiera niemniej ludzi niż w wyniku akcji okupantów. Niemcy wprowadzają brutalny reżim okupacyjny, rabują zapasy żywności, przejmują fabryki, obciążają kraj kosztami okupacji.

Pod koniec sierpnia 1941 liczba włoskich dywizji na Bałkanach zostaje zredukowana z 45 do 32. Dowództwo 11 Armii zostaje przemianowane na Dowództwo Sił Zbrojnych Grecji, podlega mu 11 dywizji. Jedna włoska dywizja okupuje wyspy Dodekanezu.

Zima przełomu 1941/1942 roku pochłonie około 100 000 ofiar głodu. Szaleje inflacja, kwitnie czarny rynek. Okupanci zarządzili rekwizycję na masową skalę. Dla kraju będącego importerem zboża oznaczało to głód. Niemcy podają, że w grudniu 1941 w samych Atenach codziennie umiera z głodu 300 osób. W 1942 roku roczne spożycie chleba spada zaś ze 179 kg do zaledwie 40 kg. W czasie włoskiego ataku na Grecję cena chleba i sera feta wynosiła odpowiednio 10 drachm(za okę – 1,2 kg chleba) i 60 drachm, w 1944 roku cena za te same produkty wynosiła odpowiednio 34 mln drachm i 1160 mln drachm.

16 października 1942 do Aten wysłano niemieckiego posła dr Neubachera, ma on wraz z włoskim specjalistą z dziedziny bankowości d’Agostino poprawić sytuację gospodarczą Grecji. W okupywanym kraju panuje głód. Dzięki współpracy z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem udaje się opanować kryzys. Ustąpił premier Grecji gen. Tsolakoglu, zastąpił go na stanowisku profesor Logothetopoulos.

W sierpniu 1943 poprawia się sytuacja żywnościowa greckiej ludności, jest to efekt akcji szwedzkiego Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

Partyzantka:

EAM – Front Wyzwolenia Narodowego(Narodowy Front Wyzwolenia?), koalicja ruchu oporu utworzona przez Grecką Partię Komunistyczną(KKE). EAM powołano we wrześniu 1941. Jest to koalicja niezależnych rzekomo partii(w większości ludowcy i socjaliści), w rzeczywistości jest całkowicie opanowana przez agentów Moskwy. EAM założyła ELAS (16 lutego 1941) – Ludową Armię Narodowo-Wyzwoleńczą(Narodowa Armia Ludowo-Wyzwoleńcza? Grecka Ludowa Armia Wyzwoleńcza? Narodowa Ludowa Armia Wyzwoleńcza?). Razem były znane jako EAM-ELAS. W Grecji kontynentalnej jej liczebność osiągnie 50 000 ludzi, zorganizowanych w lokalne dywizje. Dopiero na początku 1942 roku zorganizowano pierwszy jej oddział. Na Krecie liczebność ELAS nigdy nie przekroczy 5000 ludzi. Jej głównym zajęciem jest zwalczanie politycznych konkurentów, a nie walka z okupantem. Jej przywódcą jest min. wyszkolony w Moskwie Aris Velouchiotis(Athanasios Klaras), który własnoręcznie zgładzi tysiące swoich politycznych przeciwników, a jeszcze za dyktatury Metaksasa wyszedł z więzienia po podpisaniu zobowiązania, że publicznie wyrzeknie się poglądów komunistycznych. Wszyscy zdolni do służby wojskowej mieszkańcy rejonów zajętych przez ELAS zostają pod przymusem włączeni do rezerwy, to w razie potrzeby pozwala powołać pod broń duże siły. Wojska „Osi” właściwie nie zwalczają komunistów, dopóki ci nie atakują ważnych linii komunikacyjnych. Istniało także morskie skrzydło uzbrojone w kutry – ELAN.

EDES – Związek Narodowo-Demokratyczny(Grecka Narodowa Liga Republikańska? Narodowa Grecka Liga Demokratyczna? Narodowa Republikańska Liga Grecka?), pierwotnie na lewo od centrum, pod wpływem komunistów przesunęła się na prawo. Formalnym przywódcą EDES jest Nikolaos Plastiras, pozostawał on jednak od 1933 roku(kiedy to był autorem nieudanego zamachu stanu po klęsce wyborczej Wenizelosa) na emigracji we Francji. Jej zbrojnym skrzydłem dowodzi gen.(samozwańczy generał, wcześniej pułkownik armii greckiej) Napoleon Zerwas(dowodzi też całym EDES), EDES podejmuje się kolaboracji. Działa w Grecji kontynentalnej. Głownie zaś w Epirze.

EKKA – Wyzwolenie Narodowe i Społeczne. Grupa centrowa pułkownika Dimitriosa Psarosa. Mniej liczna niż EDES. Komuniści zniszczą tą organizację w podstępnej masakrze. Działa w Grecji kontynentalnej.

Organizacja X(PAO – Panhelleńska Organizacja Wyzwolenia) – nacjonalistyczne skrajnie prawicowe ugrupowanie. Przewodził mu rojalista płk Jeorjos Griwas. Ugrupowanie było antykomunistyczne, często uzbrojone przez Niemców. Komuniści nazywają członków organizacji X „monarcho-faszystami”. Działa wyłącznie w Grecji kontynentalnej.

EOK – Narodowa Organizacja Krety. Zrzesza niekomunistycznych Kreteńczyków. Skupia ludzi o nastawieniu na lewo od centrum, po republikańskie prawe skrzydło.

Niemcy i Włosi biernie przyglądają się walkom ELAS i EDES, dla nich jest to korzystna sytuacja. Ziemie greckie zajęte przez Bułgarie są wolne od jakiegokolwiek zbrojnego oporu. Panuje tam taki terror, że nikt nawet nie próbuje organizować walki. Niespodziewanie to właśnie Bułgarzy są najbardziej „skuteczni” w walce z partyzantami, w ich strefie panuje całkowity spokój.

Brytyjczycy nawiązali kontakt i podporządkowali rozkazom Naczelnego Dowództwa na Środkowym Wschodzie EDES oraz EKKA. Zwolennicy ELAS odpowiedzieli, że Anglicy nie mają prawa mieszać się w wewnętrzne sprawy organizacji ani kierować jej walką. 5 lipca 1943 podpisano jednak „Narodową Ugodę Grup Partyzanckich”. ELAS włączono do struktur dowodzenia Naczelnego Dowództwa na Bliskim Wschodzie. Jak się potem okazuje w Zarządzie Operacji Specjalnych (SOE) działali wówczas ludzie sympatyzujący z komunistami, także agenci Moskwy, z Kim’em Philby na czele. Faworyzują oni ELAS zapewniając jej dostawy broni, zaopatrzenia i pieniędzy. W utworzonym połączonym sztabie generalnym zasiadają przedstawiciele partyzantki niekomunistycznej oraz brytyjskiej misji wojskowej, jednak znaczną przewagę ma EAM-ELAS.

Operacja „Harling” 30 września 1942 na rozkaz Dowództwa Środkowego Wschodu drogą powietrzną przerzucono 12(8?) ludzi. Ich zadaniem jest zniszczenie wiaduktu Gorgopotomas, elementu linii kolejowej łączącej południową Grecję z resztą Europy(Saloniki-Ateny). 25 listopada 1942 operacja odnosi sukces. Wsparcia udziela zarówno EDES jak i ELAS, jest to ich jedyna wspólna akcja. W tym okresie organizacje te są jeszcze nieliczne, liczą po kilkuset ludzi. Szczytowym ich osiągnięciem, poza zwalczaniem siebie nawzajem, są ataki na pojedynczych Włochów i Niemców. Agenci angielskiego SOE mocują ładunki wybuchowe pod ogniem włoskich moździerzy. Partyzanci zatrzymują w tym czasie pociąg z włoskimi posiłkami. Ginie 137 Włochów, 160 idzie do niewoli. Linia kolejowa Saloniki-Ateny jest przerwana na 39(47?) dni. Do niedawna była ona niezwykle istotna, gdyż 80% zaopatrzenia dla Rommla idzie właśnie tą trasą do Pireusu. W październiku 1942 Montgomery sposobi się do decydującej bitwy pod El-Alamein. W listopadzie 1942 most ten nie miał już żadnego strategicznego znaczenia, DAK cofnął się już tak daleko, że całe zaopatrzenie idzie krótszą trasą przez Włochy.

Nocą z 20 na 21 czerwca 1943 rozpoczyna się operacja „Animals”. Ma ona utwierdzić państwa „Osi”, że celem lądowania aliantów w europie będą Bałkany. Operację przeprowadza grupa płk. Myersa z SOE i partyzanci nacjonalistyczni. Pod Lamią wysadzono w powietrze most na rzece Aspos, na trasie Saloniki-Ateny. Most i wiadukt są wyłączone z ruchu przez cztery miesiące. ELAS odmawia wzięcia udziału w operacji.

Niemcy rozstrzeliwują w odwecie za akcje partyzantów 50 Greków za jednego Niemca. Niszczono wsie, ma to na celu ograniczenie działań partyzanckich na danym terenie. W niemieckiej strefie dochodzi do mordowania Żydów. Na początku 1943 roku w ciągu paru tygodni wywieziono 46 000 Żydów z Salonik(1/5 mieszkańców miasta)do Auschwitz, przeżyły zaledwie pojedyncze osoby. W czasie okupacji zginie 67 000 greckich Żydów – 87% ich populacji w tym kraju.

Po kapitulacji Włoch, część oddziałów rozbrajają partyzanci z ELAS. We wrześniu 1944 na wyspach Dodekanezu pozostaje 23 300 żołnierzy Niemieckich i 7350 Włochów walczących po ich stronie. Po częściowej ewakuacji na wyspach pozostaje w październiku 1944 10 700 Niemców i 5517 Włochów pod dowództwem majora Wagnera. Z tego na Rodos: 6356 Niemców i 4097 Włochów, na Leros 3228 Niemców i 809 Włochów, na Kos 1116 Niemców i 611 Włochów. Tym, oraz odciętym na Krecie, wojskom Hitler nakazuje wytrwać do „ostatecznego zwycięstwa”. Na te „twierdze” Hitlera inaczej zapatrują się alianci: „To największe w historii obozy jenieckie, które same się zaopatrują…”.

Kreta:

Dziewiąte przykazanie dekalogu niemieckich spadochroniarzy brzmiało: „Z regularnym wrogiem walcz po rycersku, ale nie miej litości dla partyzantów”. Ta dewiza cechowała postępowanie Niemców na Krecie, pamiętających zbrojny opór ludności cywilnej. W Kondomarii Niemcy rozstrzelają 60 cywilów, w Kasteli Kisamu zgładzono 200 mężczyzn, spalono też kilka wsi. Zniszczono Kandanos, gdzie w czasie walk niemieckich motocyklistów zaatakowali cywile. Niemcy podejmować będą jeszcze wiele akcji „oczyszczania”. W pierwszej fali odwetu zginie ponad 2000 Kreteńczyków. Nienawiść między nimi i Kreteńczykami będzie ogromna. Okupują oni prowincję Chanii, Retimno i Iraklionu. Na południu, w górach, kwitnie ruch oporu. Tam Niemcy zapuszczają się rzadko, najczęściej za dnia. 9 października 1941 na wyspie ląduje pierwsza brytyjska misja z zadaniem organizacji partyzantki. Nie oszczędzono także zamieszkujących na Krecie Żydów, wywożono ich do nazistowskich obozów śmierci. Przy wsparciu sił specjalnych sprzymierzonych atakowane są niemieckie lotniska, niszczone na nich są samoloty. Takie akcje sprowadzają na ludność represje, Niemcy rozstrzeliwują zakładników.

Na Krecie istniała także włoska strefa okupacyjna. W większości na wyspie były jednostki 51 Dywizji „Siena” gen. Angelo Carta. Włosi okupywali wschodnie prowincje – Sitia i Lasiti. Sztab gen. Carta znajdował się w Neapoli. Sam gen. Carta był przyjacielem włoskiej rodziny królewskiej, więc upadek Mussoliniego przyjmie z zadowoleniem. Generał postanowił wygodnie spędzić okres okupacji, w pobliżu jego sztabu zainstalowała się nawet jego kochanka. Nastawienie Włochów kontrastowało z tym co w swojej strefie robili Niemcy. Ta część wyspy była znacznie spokojniejsza, włoski okupant był znacznie bardziej tolerancyjny. Niemcy nie akceptowali takiej postawy Włochów. Na wschodzie Krety skrył się min. Miltiades Porfirojenis – poszukiwany przez Niemców przywódca komunistów. Dochodziło do częstych tarć między sojusznikami, zdarzały się nawet strzelaniny. W jednej z nich od włoskiego granatu zginął Niemiec, dwóch było rannych. Żołnierza który rzucił granat aresztowano. Jednak po paru dniach zwolniono go, wywołując wściekłość Niemców. Ludzi z włoskiej strefy, skazanych na śmierć pod wpływem nacisków Niemców, wywożono na Dodekanez. Fałszowano egzekucje, zakopywano puste groby.

Na początku 1943 roku obawiano się lądowania sprzymierzonych na wyspie, wzmocniono zatem jej garnizon. Porucznik Tavana(później przejdzie na stronę aliantów), włoski oficer kontrwywiadu, podawał liczbę 45 000 Niemców i 32 000 Włochów okupujących wyspę. Przed lądowaniem aliantów na Sycylii w Grecji i na Krecie przeprowadzane są ataki na różne cele, ma to zmylić Niemców – mają myśleć, że desant nastąpi na Bałkanach.

Po upadku Mussoliniego dowódca Dywizji „Siena” gen. Carta skontaktował się z partyzantami, szukał kontaktu z brytyjskimi oficerami. Porucznik Franco Tavana ofiaruje wysłanie sztabowego samochodu i włoskiego munduru, tak by niepostrzeżenie przemycić oficera brytyjskiego wywiadu Paddy Leigh Fermona do sztabu we włoskiej strefie. Gen. Bräuer, dowodzący siłami niemieckimi na wyspie, zapewnił, że Włosi nie zostaną zaatakowani o ile będą zachowywać się poprawnie. Układy z Anglikami zapewne wzburzyłyby Niemców.

Tavana wcześniej był urzędnikiem celnym nad jeziorem Como. Został oficerem strzelców alpejskich(„Alpini”). Jako szef kontrwywiadu na Krecie odwiedził w domu Militiadesa Porfirojenisa, komunistycznego przywódcy ukrywającego się we włoskiej strefie. Włosi łaskawie zaproponowali mu zmianę strefy na niemiecką, inaczej czekało go aresztowanie i egzekucja. Tavana zgłosił u gen. Carty plan wspólnego z partyzantami(tzw. „andartes”) zajęcia wschodniej części Krety i otwartego wystąpienia przeciwko Niemcom. Leigh Fermor otrzymał nawet od Tavany niemieckie plany związane z wyspą i inne cenne materiały.

9 września 1943 Włochy skapitulowały. Do Leigh Fermona dotarł partyzancki posłaniec z wiadomością od Włochów. „Kiedy wreszcie wylądują Anglicy, by nam pomóc walczyć z Niemcami?”, brzmiała treść wiadomości. Na południu wyspy doszło do walk Niemców z partyzantami. Jednak do starć między niedawnymi sojusznikami ostatecznie nie dochodzi. Większość żołnierzy rzuciła broń, świętując bliski, jak się wydawało, powrót do domu. W góry ruszyły dwa włoskie bataliony chcące bić się z Niemcami. Ludność cywilna chciała dopomóc w tym Włochom, ale nie miała dość żywności dla tylu ludzi. Po kilku dniach oba bataliony powróciły do swoich rodaków. Prowincje okupywane przez Włochów zajęli Niemcy. Każdego Włocha, który zniszczy broń bądź zdezerteruje, kazano rozstrzelać jako partyzanta. Gen. Carta rozkazał: „Powyższe decyzje są naturalną konsekwencją sytuacji wynikającej z rozejmu. Jesteśmy w obleganej fortecy. W poczuciu realizmu konieczne jest zatem stosowanie się do rozkazów dowództwa niemieckiego”. Ci z Włochów, którzy odmówili wykonywania prac dla Niemców, zginęli w morzu na statku zatopionym przez okręt podwodny aliantów.

Na wyspie dochodzi do starć Niemców z partyzantami. Ale nadzieja Kreteńczyków na pomoc Anglików jest płonna. Szybko wracają na swoje pozycje. Niemcy w odwecie zrównają z powierzchnią ziemi 6 wsi w pobliżu miejscowości Wianos, gdzie wybuchły walki, wymordowano też 500 osób(wiele ofiar nosiło po prostu nazwisko Banduwas, podobnie jak lokalny przywódca partyzantów, oznaczało ono jedynie to, że ich przodkowie przybyli na Kretę z Padwy w czasie okupacji wyspy przez Wenecjan).

Dla samego gen. Carty Leigh Fermor przygotował plan ucieczki do Egiptu. 16 września 1943 gen. Carta i kilku członków jego sztabu przeszło góry Lasiti. W tym czasie niebo przeczesują niemieckie samoloty, zrzucają ulotki z ofertą nagrody za schwytanie włoskiego generała w wysokości 30 000 drachm. 23 września 1943 grupa prowadząca generał dotarła na plażę koło Treis Eklisies. Nocą ewakuowano gen. Cartę, i, bez jego wiedzy, tajne niemieckie dokumenty przekazane przez Tavanę.

Po stronie partyzantów nadal działał kapitan Tavana, chciał utworzenia lokalnej grupy partyzanckiej złożonej z Włochów i miejscowych partyzantów, jego pomysł nie zyskał jednak lokalnego poparcia.

4 października 1943 partyzanci greccy rozstrzelali zdrajcę nazwiskiem Jeorjos Ergazakis. Na odgłos strzałów pojawił się patrol niemieckich żandarmów i włoskich karabinierów. Większość Niemców i Włochów zginęła, bądź trafiła do niewoli. Także później w rozmaitych starciach giną żołnierze włoscy walczący po stronie Niemców. 18 października 1943 pod Achladą ginie 19 Niemców i 3 Włochów, w walce, bądź zostali zgładzeni po dostaniu się do niewoli. 22 lipca 1944 brytyjscy komandosi atakują ciężarówkę z 5 żołnierzami, najprawdopodobniej Włochami.

We wrześniu 1944 na wyspie pozostaje 34 000 Niemców i 6500 żołnierzy włoskich. Po częściowej ewakuacji na wyspie pozostaje 11 828 Niemców i 4737 Włochów.

15 grudnia 1944 Dowództwo Sił Sprzymierzonych ogłosiło Kretę „wyzwolonym terenem”. RAF zajął lotnisko w Kasteli Pediakos. Royal Navy odbywa dzienne kursy na wyspę, przywozi zaopatrzenie i zabiera jeńców. Niemcy i Włosi zostają zepchnięci do enklawy wokół Chanii, jej obwód liczył około 70 km długości. W pułapce znalazło się 11 000 żołnierzy. Na poczynania najeźdźców stale oko miało 6 grup partyzanckich, liczyły one 3200 „andartes”. Pozycje obu stron oddziela pas długości ok. 5 km. Reszta Włochów walcząca na wyspie miała dość takiej sytuacji. W porozumieniu z Anglikami zdezerterowali z oblężonej Chanii. Włochów rozbrojono i odprowadzono do Paleochory, Royal Navy odwiozła ich stamtąd do Egiptu.

8 maja 1945 Niemcy na wyspie złożyli broń. Do tego czasu przed ich plutonami egzekucyjnymi postawiono 3474 mieszkańców wyspy. Globalna liczba zabitych w różnych akcjach pacyfikacyjnych oczywiście była dużo większa.

III. JUGOSŁAWIA.

1. KRAJ.

W roku 1938 w Jugosławii żyło 15,4 mln ludzi. Powierzchnia kraju wynosiła 248 665 kilometrów kwadratowych. Dominują trzy narody – Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy. Jednak w kraju żyją także liczne mniejszości narodowe – niemiecka, turecka, węgierska, rumuńska i albańska. Gęstość zaludnienia wynosiła 61,9 mieszkańców na 1 km kwadratowy. Kolejną linią podziałów mieszkańców kraju stanowiła wiara. 7,5 mln(48,7%) stanowi prawosławie serbskie, 5,775 mln(37,5%) stanowią katolicy – głównie Chorwaci i Słoweńcy, 1 725(11,2%) stanowią muzułmanie – Albańczycy i część środkowych i południowych Serbów, 262 000(1,7%) to protestanci – min. Niemcy, 77 000(0,5%) stanowili zaś Żydzi, 61 000(0,4%) stanowiły inne grupy wyznaniowe.

Jugosławia w omawianym okresie graniczyła z 7 państwami: Węgrami, Rumunią, Bułgarią, Albanią, Niemcami(granica austriacka), Włochami i z Grecją. 6 z 7 z tych krajów to państwa „Osi” bądź ich sojusznicy. Granice Królestwa Jugosławii liczyły 3058 km, jedyna bezpieczna w 1941 roku granica z Grecją liczyła zaledwie 262 km. 1590 kilometrów składało się na granicę morską, liczba ta nie obejmuje jednak wysp.

Jugosławia obejmowała środkową i zachodnią część Bałkanów, sięgając Niziny Weneckiej, wschodnich łańcuchów Alp, oraz wkraczając w głąb Niziny Panońskiej. Zasadniczo jest to kraj wyżynny, można go jednak podzielić na trzy strefy: 25% to niziny na północy(Nizina Panońska), 72% wyżyny i góry w środkowej jego części(obszar alpejski, dynarski, karpacko-bałkański, rodopski), 3% to pomorze adriatyckie(Dalmcja). 45,2% powierzchni kraju to tereny położone powyżej 500 m n.p.m. Najwyższym szczytem jest Triglav(2863 m n.p.m.) położony w Alpach Julijskich. Cechą charakterystyczną obszarów Gorskich są klisury, wąskie przełęcze łączące sąsiadujące z sobą kotliny. Góry wysokie na ponad 2000 m n.p.m. często wznoszą się wprost nad wąskimi dolinami rzek. Największe rzeki Jugosławii płyną na północy tego kraju, są to Dunaj(591 km na terenie Jugosławii), a w pobliżu Belgradu wpadają do niego inne duże rzeki – Drawa, Cisa, Sawa i Morawa.

Jugosławia była krajem rolniczym, 80% ludności zajmowało się hodowlą i uprawą ziemi. Duża część ludności zatrudniona jest też w rybołówstwie. Bardzo słabo rozwinięty jest przemysł, z wyjątkiem górnictwa. 2/3 zakładów przemysłowych skupionych jest na terenie Słowenii, Chorwacji i Dalmacji oraz Wojwodiny. Najważniejsze gałęzie przemysłu to: spożywczy, drzewny i tkacki. Sieć komunikacyjna kraju jest równie słabo rozwinięta, w 1935 roku linie kolejowe liczyły 9357 km, długość dróg to 41 000 km.

Największe miasta to Belgrad z 266 849 mieszkańcami w 1931 roku, potem Zagrzeb(185 581),Subotica(100 058), Lublana(79 056) i Sarajewo(78 173).

2. POLITYKA.

Stosunki dyplomatyczne między Włochami i Jugosławią, mimo prób ich załagodzenia, układały się zawsze źle. Europa południowo-wschodnia była strefą włoskich wpływów, a Jugosławia stała na drodze do włoskiej dominacji na Bałkanach.

W lipcu 1940 Benito Mussolini nakazuje także sporządzić plan ataku na Jugosławię, wojsko zajmuje pozycje na granicy z tym krajem. Ugrupowano do natarcia dwie armie liczące 37 dywizji, uszykowano też armię odwodową. Jednak atak na Jugosławię pozostaje na razie w sferze planów. Zapędy Duce powstrzymał Hitler, myślący o ataku na ZSRR. 7 lipca 1940 Hitler na temat włoskich planów mówi do Ciano: „Przy takim rozwoju wypadków mogłoby się nawet przydarzyć, że Anglia i Rosja odkryłyby, iż mają wspólne interesy”. We wrześniu 1940 Mussolini wycofuje się z planów ataku na Jugosławię. Przeprowadzona zostaje demobilizacja sił włoskich gotowych do ataku, 600 000 żołnierzy odchodzi do cywila by zasilić rolnictwo i przemysł. Także zmobilizowane zwierzęta pociągowe i pojazdy wracają do Italii.

Sytuację Jugosławii dodatkowo pogarsza odmowa przemarszu wojski niemieckich i włoskich mających zaatakować Grecję w 1941 roku. Koła wojskowe domagają się w tym czasie poszerzenia współpracy z Wielką Brytanią. W dużych miastach przechodzą antyniemieckie demonstracje. Jugosławia odmawia także dołączenia do „Osi”. W drugiej połowie listopada 1940 uczyniły to Rumunia, Węgry i Słowacja. W marcu 1941 do „Osi” wstępuje także, również opierająca się początkowo, Bułgaria. Wehrmacht wkracza na jej terytorium, jest to swego rodzaju szantaż wobec otoczonej zewsząd Jugosławii.

W dniach 17 i 20 marca 1941 Rada Koronna wydała rządowi dyrektywę o podjęciu uchwały o przystąpieniu do Paktu Trzech. „Oś” ze swej strony gwarantuje nienaruszalność terytorium Jugosławii i rezygnację z przemarszu wojsk przez jej tereny. Trzech ministrów, za namową Brytyjczyków, podało się wobec tego do dymisji. Sprawa wejścia Jugosławii do „Osi” odwleka się z tego powodu. Wściekły Ribbentrop wystosował do Belgradu ultimatum, do 25 marca 1941 Berlin oczekuje na decyzję. Nasilają się demonstracje ludności cywilnej, demonstruje ona pod hasłami „raczej śmierć niż pakt”. USA i Wielka Brytania złożyły międzynarodowe ostrzeżenia dla Jugosławii, ambasador Anglii w Belgradzie, sir Roland Campbell, uzyskuje pozwolenie swojego rządu na wspieranie działań wywrotowych w Jugosławii. 25 marca 1941 w Wiedniu(w pałacu Belvedere) premier Cvetković, w obecności samego Hitlera, podpisał protokół przystąpienia Jugosławii do Paktu Trzech. W uroczystości uczestniczą też Cincar-Marković(minister spraw zagranicznych Jugosławii), von Ribbentrop, hrabia Ciano oraz japoński ambasador w Berlinie Oshima.

Nocą z 26 na 27 marca 1941 ma miejsce bezkrwawy zamach stanu w Jugosławii, popiera go Wielka Brytania chcąca wyrwania tego kraju ze stanu neutralności i przyłączenia do walki po stronie Anglii i Grecji. Obalono regencję i utworzono rząd na czele którego stanął gen. Simonowić. Władzę w Królestwie Jugosławii objął siedemnastoletni król Piotr II(syn Aleksandra I, zamordowanego w zamachu w Marsylii w październiku 1934). Tego samego dnia Hitler decyduje zgnieść Jugosławię, obawiając się niepewności tego kraju, zwłaszcza w obliczu planowanych inwazji na ZSRR i Grecję. Wzywa do współpracy Włochy, Węgry i Bułgarię. Pisze list do Mussoliniego, chce upewnić się czy otrzyma oczekiwaną pomoc Włoch, prosi także o nie podejmowanie nowych akcji w Albanii.

3. ATAK NA JUGOSŁAWIĘ.

Dopiero 30 marca 1941 gen. Simović zarządza powszechną mobilizację. Na pierwszy jej dzień wyznaczono 3 kwietnia 1941. Gen. Simović zapewnia Hitlera, że pucz nie zmienia proniemieckiego nastawienia jego kraju. Jest pewny, że Niemcy nie zaatakują, na 6 kwietnia 1941 wyznacza datę ślubu swojej córki.

6 kwietnia 1941 rusza niemiecki atak na Jugosławię. Operacja zaczyna się o 5.15. Uderzenie nastąpiło bez wypowiedzenia wojny, rozpoczęło je bombardowanie Belgradu, w mieście zginęło od 1500 do nawet 17 000(wg. Churchilla, biograf Tity mówi o 3000) ludzi. Niemcy nazwali operację zbombardowania stolicy „Strafgericht”(sąd karny). Na samym początku ofensywy Niemcy zajmują Dżerpad, górski przełom Dunaju przy granicy z Rumunią. Armia jugosłowiańska liczy niemal milion ludzi, ale jej jednostki są rozciągnięte wzdłuż granicy kraju. Już na początku walk załamuje się jej system łączności. Niemiecka 2 Armia(z okolic Grazu) i 14 DPanc(znad Balatonu) kierują się na południe w stronę Zagrzebia. XXXXVI Korpus Zmot. przekracza Dravę i maszeruje na Belgrad. 12 Armia niemiecka(z okolic Timiszoary) idzie przez Banat na Belgrad. Z okolic Sofii na stolicę Jugosławii idzie 1 DG. XXXX(9 DPanc, 73 DP i brygada LSSAH) Korpus naciera zaś na Skopie. Razem przeciwko Jugosławii rzucono cztery DPanc, cztery DZmot i siedem DP.

Armia Jugosławii to trzy DK, dwadzieścia osiem DP, dywizja forteczna i dziewięć brygad. Jednak tylko ok. 60-70% żołnierzy stawia się do swoich jednostek. Tylko jedenaście dywizji nadaje się do operacyjnego użycia. Jednostki chorwackie odmawiają wykonywania rozkazów, Niemców witają jak wyzwolicieli. Lotnictwo liczy ok. 800 maszyn – w tym modele niemieckie i włoskie. Pierwszego dnia zostaje zniszczona na lotniskach większość samolotów jugosłowiańskich. Ataków na ich bazy oprócz Niemców dokonują eskadry włoskie i bułgarskie.

7 kwietnia 1941 niemiecka 9 DPanc (12 Armia) zdobywa Skopje, przecinając w ten sposób jedyne połączenie Jugosławii z Grecją.

9 kwietnia 1941 Brygada SS „Leibstandarte Adolf Hitler” dochodzi do ważnego węzła komunikacyjnego Bitola. Wcześniej w tej okolicy zjawia się także 9 DPanc. Jugosłowiańska dywizja „Vardarska” walcząca w tamtym rejonie zostaje teraz osaczona przez Niemców z jednej i Włochów z drugiej strony. Tym samym Jugosławia jest oddzielona od Grecji. Żołnierze LSSAH przekraczają granicę z Grecją. 1 Grupa Pancerna zajmuje najważniejszy węzeł komunikacyjny kraju – Nisz.

10 kwietnia 1941 „Leibstandarte Adolf Hitler” dociera do jeziora Ochrydzkiego, gdzie spotyka się z oddziałami 9 Armii włoskiej. Część sił niemieckich kontynuuje marsz na północny-zachód, chcą w ten sposób pomóc Włochom w północnej Albanii zaatakowanym przez cztery dywizje jugosłowiańskie. Włosi cofają się tutaj za Drin.
Tego dnia radio w Zagrzebiu proklamuje nową niezależną Republikę Chorwacką. W ataku na Zagrzeb Niemcom pomagają dezerterzy z armii Jugosłowiańskiej. Ante Pavelić, przywódca nacjonalistów chorwackich, przebywa w Rzymie. 16 kwietnia 1941 Pavelić zostanie zaprzysiężony jako szef nowej republiki Chorwacji.

W nocy z 10 na 11 kwietnia 1941 Słoweńska Rada Narodowa wzywa słoweńskich żołnierzy by wracali do domów. Legion Słoweński przystępuje do rozbrajania niedobitków jugosłowiańskich wojsk. Jednostki 2 Armii niemieckiej między Drawą i Sawą ciągną na Belgrad.

11 kwietnia 1941 Węgry i Włochy przyłączają się do niemieckiej inwazji na Jugosławię. 2 Armia włoska pod dowództwem generała Amrosio rozpoczyna ostrożny marsz z okolic Triestu w kierunku Lublany. Włosi zostają jednak uprzedzeni przez siły Weicha. Inne siła włoskie atakują od południa, z Albanii, wzdłuż wybrzeża dalmatyńskiego.

Z Istrii atakuje włoska 2 Armia dowodzona przez gen. Roatta. Składa się na nią dywizja pancerna, trzy dywizje szybkie, dziesięć DP. Włosi zajmą takie miasta jak Lublana, Zara, Szybenik, Split. W Dubrowniku spotkają się z Niemcami i jednostkami włoskimi, które atakując z Albanii zajęły Niksić i także dotarły do Dubrownika.

12 kwietnia 1941 garnizon jugosłowiański opuszcza Belgrad. Z zamieszania korzysta niemiecki XXXXI Korpus Zmotoryzowany i wdziera się do miasta. Do miasta wdziera się też 1 Grupa Pancerna von. Kleista. W Bjelovarze i innych chorwackich miastach ustasze wzniecają powstanie. Wkroczenie wojsk niemieckich w rejonach przez nich opanowanych witane jest z radością. 14 DPanc nacierająca z Zagrzebia na południowy-zachód spotyka się z włoską 2 Armią. Udana współpraca tych formacji kończy się okrążeniem Jugosłowian w okolicy Lublany, poddaje się tutaj 30 000 żołnierzy. Między Dunajem a Cisą atakują teraz także Węgrzy w sile dziesięciu brygad. Król Piotr II udaje się wraz z rządem na emigrację, ma zamiar walczyć nadal u boku Wielkiej Brytanii. Brytyjskie samoloty zabierają króla z osobami towarzyszącymi z Czarnogóry do Egiptu. Początkowo Churchill jest temu przeciwny, uważa, że walkę można kontynuować w oparciu o korzystne warunki terenowe.

14 kwietnia 1941 armia jugosłowiańska znajduje się w rozpaczliwej sytuacji, gen. Simović ustępuje ze stanowiska i szuka schronienia w czarnogórskim Niksiciu. Z tego miasta zostanie ewakuowany do Egiptu. Jego następca gen. Kalafatović dostaje upoważnienie by poddać państwo. Na południe od Belgradu 6 Armia zostaje oskrzydlona, Niemcy wychodzą też na jej tyły. To był już ostatni zorganizowany opór armii jugosłowiańskiej. Gen. Kalafatović prosi o przysłanie parlamentariuszy.

15 kwietnia 1941 niemiecki XXXXI Korpus atakując z Zagrzebia i rejonu na zachód od Belgradu, dociera do Sarajewa, przecina drogę odwrotu 2 Armii jugosłowiańskiej i zmusza ją do kapitulacji. W rejonie Mostaru mają miejsca starcia serbsko-chorwackie, stopniowo ogarną one całą Dalmację. Do Zagrzebia z Włoch wraca dr Ante Pavelić i obejmuje jako pogławnik(naczelnik) kierownictwo nowego państwa chorwackiego.

17 kwietnia 1941 Na wybrzeżu dalmatyńskim Włosi zajmują Dubrownik.Tego dnia, w obecności przedstawicieli Niemiec(gen. płk Weichs) i Włoch(attache wojskowy w Belgradzie), nastąpiła bezwarunkowa kapitulacja Jugosławii. Podpisują ją były szef dyplomacji Cincar-Marković oraz gen. Radivoje Janković. Armia włoska w toku kampanii bierze do niewoli 30 000 jeńców. Niemcy w toku kampanii tracą 151 zabitych, 392 rannych i 15 zaginionych. Niemcy wypuszczają z niewoli wszystkich Chorwatów, pozostaje w niej 244 000 Serbów.

Jugosłowiańskie okręty zostają zaskoczone w portach przez zawieszenie broni. Rekwiruje te jednostki włoska marynarka wojenna. Okręty przedtem zostają częściowo splądrowane przez miejscową ludność. O godzinie 18.00 wylatuje w powietrze niszczyciel „Zagreb”, wysadzili go w powietrze porucznik Masera i porucznik Sasic.

W bazie Kotor zdobyto tego dnia: niszczyciele „Dubrovnik”(w Regia Marina „Premuda”), „Beograd”(„Sebenico”), „Ljubljana”(„Lubiana”), samozatopieniu zaś uległ „Zagreb”. Zdobyto też: torpedowiec „T-8”, okręt podwodny „Hrabi” – złomowany przez Włochów, kanonierka „Dalmacjia” – przez Włochów używana jako okręt szkolny „Cattaro”, dozorowiec „Bieli Orao”(wł. „Zagabria”), stawiacze min „Jastreb”(wł. „Zirona”) i „Kobac”(wł. „Unine”).

W stoczni w Splicie(17 kwietnia 1941) Włosi zdobywają niszczyciel „Split”(następnie włoski „Spalato”), torpedowce „T-1”, „T-3”, „T-5”, „T-6” oraz „T-7”, stawiacze min „Galeb”(wł. „Selve”), „Labud”(wł. „Oriolo”), „Orao”(wł. „Vergada”), „Sokol”(wł. „Eso”).

We włoskie ręce wpadają także okręty podwodne „Smeli”(wł. „Antonio Bajamonti”) oraz „Osvetnik”(wł. Francesko Rismondo”).

20 kwietnia 1941 ma miejsce ostatni akt kampanii Jugosłowiańskiej. Oddział Komski przerywa włoski front na granicy albańskiej i wdziera się na 10 kilometrów w linie Włochów. Dopiero pod koniec dnia żołnierze jugosłowiańscy dowiadują się o kapitulacji która miała miejsce 3 dni wcześniej.

4. OKUPACJA.

20 kwietnia 1941 Ciano i Ribbentrop w Wiedniu zajmują się podziałem Jugosławii. 8 lipca 1941 proklamowano podział łupów kampanii bałkańskiej. Ogłoszono państwowo-prawne rozwiązanie Królestwa Jugosławii. Linia demarkacyjna między ziemiami pod wpływami włoskimi(Chorwacja) a niemieckimi(Serbia) biegnie na zachód od Zagrzebia i Banja Luki, dalej na południe od Sarajewa do granicy z Czarnogórą.

Ziemie włączone do Włoch: Włochy w wyniku podziału Jugosławii otrzymały część Macedonii(trójkąt: Jezioro Ochrydzkie – Prisztina – Peć), południowo-zachodnią część Czarnogóry i Kosowo. Prowincje te przyłączono do włoskiej „Wielkiej Albanii”. Region Lublany, część Dalmacji i wyspy na Adriatyku mają być przyłączone do Włoch. Włosi przejęli tam bezpośrednią administrację. Włochy zajmują też bazę morską w Kotorze i długi pas wybrzeża z Dubrownikiem, Splitem, Szybenikiem i Zadarem. Obszary te graniczyły z Wenecją Julijską, szybko zaczęły sprawiać kłopoty. Nie udało się przekonać Słowian do włoskich rządów. W końcu 1941 roku sytuacja robi się napięta, nasilają się ataki terrorystyczne. Front Wyzwolenia, czyli ruch oporu kierowany przez komunistów, kontroluje większość okolic wiejskich. Włosi zaczynają stosować represje – biorą i rozstrzeliwują zakładników, palą wsie, torturują zakładników. Latem 1943 roku słoweńska i chorwacka partyzantka stanowi już władzę alternatywną, a jej siatka szpiegów sięga w głąb Wenecji Julijskiej. Utworzono tutaj różne formacje wojskowe. Szczególnie Niemcy i Włosi cenili słoweńskich domobranów generała Leona Rupnika, oraz albańskie formacje pomocnicze, min. „Balli Kombeter”(BK – Unia Narodowa). W Albanii dochodzi do morderstw na Grekach między Pećem i Prizrenem, także nad Jeziorem Ochrydzkim i pod Janiną. Z rąk Albańczyków zginą tysiące ludzi. Podobnie dzieje się w Kosowie, Niemcy organizują paramilitarną milicję złożoną z tysiąca kosowskich Albańczyków oraz tysiąca bojówkarzy z organizacji o nazwie „Vulnetara”. Aresztowano, internowano i wymordowano tysiące ludzi. Ich „przewinienia” były różne, byli Serbami, Żydami, Cyganami, nie-Albańczykami i nie-muzułmanami. Albańczycy dokonują czystki etnicznej zwłaszcza na Serbach, serbskie domy i cerkwie są plądrowane i niszczone. Niemcy i Włosi podtrzymują w członkach „Balli Kombater” nadzieję, że Kosowo stanie się częścią „Wielkiej Albanii”. Nadzieje te budują zwłaszcza Niemcy, którzy po kapitulacji Włoch sprawują(a raczej próbują) władzę w Albanii. „Balli Kombater” walczy po stronie Niemców, ale z końcem 1943 roku na scenie pojawiają się także legaliści – walczą z komunistami, ale też z Niemcami i ich sojusznikami, przy okazji nie porzucają marzeń o albańskim Kosowie. Utworzono też albańskie SS, w czym pomogli… włoscy antropolodzy, odkrywając, że lud Dżegów zamieszkujący północną Albanię i Kosowo, miał aryjski rodowód. Powołano 21 DG SS „Skandenberg” (1. albańska). Zamiast do walki, dywizja posłużyła do czystek etnicznych na terenie Kosowa, mordując prawosławnych Serbów, Żydów, Cyganów i wszystkich nie-Albańczyków. Ponad 10 000 serbskich rodzin musiało uciekać z tego rejonu, a ich ziemie zajęli albańscy koloniści i osadnicy z północnej Albanii. Dywizja „wsławia” się także mordowaniem nie-albańskiej ludności zachodniej Macedonii – zwłaszcza w okupowanym Tetovie i Skopje.

Ziemie włączone do innych państw „Osi”: Węgry(niewielkie słoweńskie terytorium wzdłuż rzeki Mury oraz Baczkę i Baranję) i Bułgaria(serbska Macedonia) zagarnęły mniejsze terytoria. Węgrzy wysiedlają z Baczki do Serbii 150 000 ludzi, podobnie czynią Bułgarze w Macedonii i Tracji(przypadłej po podziale Grecji). Niemcy biorą dla siebie ziemie o obszarze 9620 kilometrów kwadratowych, zamieszkane przez 775 000 ludności. Styria i Karyntia nie zostają włączone do Rzeszy, ustanowiono tam gaulaiterów.

NDH: Chorwację, Bośnię i Hercegowinę oraz Śrem przekazano Ante Paveliciowi i jego ustaszom. 18 kwietnia 1941 w Rzymie Włochy i Chorwacja podpisują układ państwowy, siostrzeńcowi Wiktora Emmanuela III, księciu Spoleto zaoferowano koronę Chorwacji. Włochy dostają liczne bazy na wybrzeżu Dalmacji, dokonano z korzyścią dla Włoch regulacji granicy. Faszystowskie Włochy stały się też gwarantem suwerenności politycznej i terytorialnej Królestwa Chorwacji. 15 maja 1941, przy poparciu Włoch, powstaje Niezależne Państwo Chorwacji – NDH. 19 maja 1941 książę Spoleto zostaje proklamowany królem jako Tomisław II. Nigdy jednak nie odwiedzi swojego królestwa, realną władzę sprawuje Pavelić. Utworzono regularną armię chorwacką i formacje ustaszy, w tym „Czarny Legion” Jure Francetica – w składzie dwu batalionowym powstaje w Sarajewie. Początkowo wojska chorwackie liczyły 55 000 żołnierzy. Chorwaccy domobrani(Hrvatsko Domobranstvo) walczą pod włoskimi rozkazami. Pavelić przyjmuje program wytępienia mniejszości serbskiej i Żydów. Ofiarom czystek padną także Cyganie. Już 10 kwietnia 1941 wydano dekret o ochronie krwi aryjskiej i honoru narodu chorwackiego. Z końcem kwietnia 1941 rozpoczynają się pierwsze rzezie Serbów. Nowa Chorwacja obejmuje 2/5 terytorium dawnej Jugosławii. Na 6 mln(6,5 mln?) obywateli NDH połowę stanowili katolicy(3,3 mln Chorwatów?), 2 mln(2,2 Serbów?) prawosławni, 500 000 stanowili muzułmanie(z Bośni i Hercegowiny), 150 000 Słoweńcy, 140 000 folksdojcze oraz mniejszości: węgierska, czeska, słowacka, ukraińska i żydowska. Chorwaci stanowili niewiele ponad 50% mieszkańców, 30% ludności to Serbowie. Celem Ustaszy była zmiana struktury narodowościowej i wyznaniowej kraju. 2 maja 1941 wydano dekret w sprawie oczyszczenia NDH z ludności nie chorwackiej. Sam Pavelić mówi, że 1/3 Serbów należy wypędzić z Chorwacji, 1/3 zmusić do przejścia na wiarę rzymskokatolicką, a 1/3 eksterminować. Współpracuje przy tym wielu księży, gdy wioska zamiast wymordowania decyduje się na zmianę wyznania, księża katoliccy zapewniają zmianę wyznania wszystkim jej mieszkańcom naraz. W Zagrzebiu wydano rozporządzenie zrównujące status prawny Serbów z Żydami(nie mogą korzystać z tramwajów, mieszkają w gettach). Do maja 1943 wymordowanych zostanie 400-750 tys. osób, w tym 300 duchownych prawosławnych i 3 biskupów(W rzeziach lat 1941-1943 zginęło ok. 200 000 – 250 000 Serbów, Żydów i Cyganów? 600 000 Serbów do połowy 1942 roku?). Jedną z większych akcji było wymordowanie Serbów w dolinie Neretwy. Utworzono tam 24 obozy, z cieszącym się ponurą sławą obozem w Jasenovać na czele(zgładzono w nim kilkaset osób). Często powtarzającym się schematem jest zapędzanie ludności do cerkwi i palenie jej tam żywcem. Serbowie mieli wybór – przejść na katolicyzm albo zginąć. 240 000 osób, w większości Serbów, zmuszono do przejścia na katolicyzm. Takie traktowanie Serbów powoduje odwet czetników(często bardziej okrutny niż zbrodnie ustaszy), min. w październiku 1943 wymordują oni 2000 ludzi w okolicy Prozora. Zawiązują się grupy samoobrony dowodzone przez czetników. To wszystko doprowadza do okrutnej wojny narodowościowej i religijnej. 17 kwietnia 1941 NDH wypowiedziało wojnę Anglii i oficjalnie przyłączyło się do „Osi”. 2 czerwca 1941 rozpoczęto formowanie pułku przeznaczonego do „walki z komunizmem”, czyli wzięcia udziału w kampanii przeciw ZSRR. Pavelić liczył na 4000 ochotników, zgłosiło się prawie 10 000 Chorwatów. Z nich Niemcy wybrali najwartościowszych i utworzyli wzmocniony pułk piechoty. 369 pułk piechoty powołano 16 lipca 1941 pod nazwą Verstarken Krotchisen Infanterie-Regiment 369 (369 wzmocniony chorwacki pułk piechoty). Liczył on 3895 oficerów i żołnierzy. Od października 1941 do sierpnia 1942 walczy on na Ukrainie. Następnie walczy w Stalingradzie, w kotle stalingradzkim jednostka ta została unicestwiona. 26 lipca 1941 wystawiono także „Lekką Brygadę Transportową”, przydzielono ją do włoskiej 8 Armii walczącej na froncie wschodnim. Po jej zniszczeniu, Włosi utworzyli nad jeziorem Garda „Legion Chorwacki”, jest to pułk piechoty, liczy około 1800 ludzi, po kapitulacji Włoch włączony do chorwackich dywizji Wehrmachtu. Utworzono także Chorwacki Legion Morski, Włosi oponowali przeciwko działaniom Chorwatów na Adriatyku, dlatego też ochotnicy wstąpili do Kriegsmarine. 350 osobowy Legion walczy na Morzu Czarnym. Utworzono także dywizjon lotniczy, Chorwaci walczyli na myśliwcach w dywizjonie 15. (kroatische)/JG 52 (JG 52 Jagdeschwager – 52 pułk myśliwski). Na froncie wschodnim chorwaccy piloci walczą do lata 1944, zestrzelili 53 sowieckie samoloty, sami tracą 2(sic!) maszyny i 5 pilotów. Chorwacki dywizjon bombowy lata w barwach Kampfgeschwade (KG) 53. 21 sierpnia 1942 rozpoczęto formowanie chorwackiej dywizji, zasilonej około tysiącem weteranów frontu wschodniego. Niemieckie oznaczenie dywizji to 369 Infanterie-Division(kroat.), sami Chorwaci nadali jej przydomek „Vrazja” – diabelska. Dywizji liczy po uformowaniu 14 000, zamiast do Rosji zostaje skierowano do walk z partyzantami w Jugosławii. W styczniu 1943 utworzono także drugą chorwacką dywizję 373 Dywizję Piechoty, przez Chorwatów zwaną „Tigar” – tygrysią. 373 DP także walczy z partyzantami. W tym roku powstała jeszcze 392 DP, „Plava” – błękitna. W lecie 1943 roku sformowano 13 Ochotniczą DG SS „Chorwacja” (1 chorwacka)(potem znana jako SS „Handzar” – Zakrzywiony Miecz[szabla], „Handschar” według pisowni niemieckiej). Służą w niej głównie bośniaccy muzułmanie, są także folksdojcze i 3000 chorwackich katolkówy. Początkowo jej liczebność to 13 000 ludzi, do lipca 1943 służy w niej co najmniej 20 000 ludzi. Pavelić jest temu przeciwny, uważa, że SS odbiera ma rezerwy ludzkie. Dywizja skapituluje przed Brytyjczykami, jeńcy zostaną przekazani komunistom Tito i wymordowani w okolicach Mariboru. W lipcu 1944 sformowano jeszcze 23 DG SS „Kama” (2 chorwacka).

W marcu 1942 powstała kolejna dywizja – 7 Freiwilligen-Gebirgs Division(Ochotnicza Dywizja Górska) SS „Prince Eugen”. Większość jej żołnierzy stanowią folksdojcze z Rumunii, Węgier i Jugosławii. Także tą dywizję wykorzystano do akcji przeciwko partyzantom.

Serbia „szczątkowa”: W Serbii władzę sprawowali Niemcy przy pomocy podległego im rządu gen. Milana Nedicia powołanego 29 sierpnia 1941. „Rząd ocalenia narodowego” Nedicia wymierzony jest przede wszystkim w komunistów, „Apel do narodu serbskiego” popierający utworzenie go podpisało ponad 400 osób z serbskich elit. Utworzono Serbię tzw. „szczątkową”. Nie powołano resortu spraw zagranicznych ani obrony, struktury ministerstw gospodarczych dopasowano do systemu obowiązującego w III Rzeszy. Wprowadzono serbską flagę narodową, policja składała przysięgę na wierność królowi Piotrowi II. Do tego okrojonego kraju do września 1941 przesiedlono 104 000 ludzi z NDH, 37 000 z ziem pod okupacją węgierską, 20 000 spod okupacji bułgarskiej. Łącznie w Serbii znajdzie się 600 000 uchodźców. 20 maja 1941 utworzono stanowisko niemieckiego dowódcy wojskowego. Podlegała mu administracja wojskowa i cywilna. Do listopada 1941 stanowisko sprawowało kolejno trzech generałów, wtedy objął je gen. Paul Baader. Dopiero we wrześniu 1943 nastąpiła zmiana, gdy stanowisko przejął gen. H.G. Felber. Do współpracy udaje się pozyskać czetników pod dowództwem Kosty Pecanacia, od lipca 1941 walczą oni u boku SS z partyzantami Tito. Nedić zmobilizował 10 000(18 000 w Serbskiej Straży Państwowej i Serbskiej Straży Granicznej – stanowiące siły porządkowe?) żołnierzy noszących mundury armii jugosłowiańskiej. Najsilniejszą częścią wojsk nowej Serbii jest Serbska Komenda Ochotnicza(Srpska Dobrovoljacki Komanda), powstała 15 września 1941 na bazie ruchu nacjonalistycznego „Zbor”, od 1943 roku znany jako Serbski Korpus Ochotniczy(Srpski Dobrovoljacki Korpus – SDK). „Zbor” powołał serbski polityk Dimitrij Ljotić, Serbskim Korpusem Ochotniczym(pod tą nazwą najczęściej występuje w literaturze) dowodził zaś Kosta Muszicki. Będą oni walczyć tak z komunistami jak i z czetnikami. Początkowo siły te liczą pięć 500 osobowych batalionów, wkrótce utworzono także batalion samochodów pancernych, szwadron kawalerii i eskadrę samolotów rozpoznawczych(6 maszyn). W 1944 roku formacja ta była już dużo liczniejsza, zostanie wchłonięta przez SS, po kapitulacji w Austrii przed Brytyjczykami, żołnierzy SDK wydano partyzantom Tito, ci dokonali egzekucji większości jeńców. Niemcy liczą, że uda się stworzyć szeroki nurt antykomunistyczny, co zapewniłoby porządek bez konieczności podejmowania interwencji przez ich wojsko. 12 września 1941 powołano „biały” Rosyjski Korpus Obronny(oficjalnie Korpus Ochronny Serbii), jest to spełnienie marzeń emigrantów z dawnej carskiej Rosji. Formacją dowodzi gen, Sztejfon, potem zastąpiony pułkownikiem przybocznej gwardii carskiej Rogożynem. Wojsko to liczy 4000 ludzi i zajmuje się ochroną linii kolejowej Belgrad-Nisz.

Królestwo Czarnogóry: Czarnogórę okupowała armia włoska. Utworzono tam królestwo pod włoskim protektoratem. Konstytuujące Zgromadzenie Narodowe proklamowało suwerenność. Nowy kraj obejmował Czarnogórę, Sandżak(obszar leżący pomiędzy Serbią, Czarnogórą i południową Bośnią) wraz z miastem Novy Pazar oraz zasiedlony głównie przez Albańczyków okręg Kosovska Mitrovica. Powołano tutaj marionetkowy Komitet Narodowy Czarnogóry, z żandarmerią jako zbrojnym ramieniem. Cały obszar centralny kraju opanują stopniowo czetnicy kapitana Djurisicia, dokonają pogromów muzułmanów Bośni i Hercegowiny.

5. WOJNA PARTYZANCKA.

W Jugosławii wybuchła wojna domowa. Jej wybuch powoduje terror Chorwatów, Bośniaków i Niemców. Z partyzantami walczyć będą min. dywizje SS utworzone z ochotników chorwackich, albańskich i bośniackich. Czetnicy początkowo walczyli samodzielnie przeciwko Chorwatom, Niemcom i Włochom. Po ataku Hitlera na ZSRR uaktywnili się komuniści Tity. Jednak tak czetnicy jak i komuniści zostali wyparci w góry Bośni.

Powstanie w Serbii:

Już w momencie klęski armii regularnej odłączają się grupy żołnierzy, pragnących kontynuować walkę i uniknąć niewoli. Mniejszych i większych grup pojawia się szczególnie dużo na terenie Serbii, Sandrzaku, Czarnogóry oraz Bośni i Hercegowiny. Także w Belgradzie działa grupa oporu „Zbor”. Na przełomie kwietnia i maja 1941 roku w paśmie gór Golija, w południowej Serbii pojawiły się małe grupy partyzantów. Dowodzili nimi kpt. Vojislav Lukaczewić, kpt. Radomir Cvetić, por. Kalaitović i inni oficerowie. Działania wówczas zaczyna także pułkownik wojsk królewskich Dragoljub „Drarza” Mihailović. W czasie walk był oficerem sztabu 2 Armii. Podjął on decyzję o kontynuowaniu walki zbrojnej, 22-23 kwietnia 1941 jego oddziały niszczą tor kolejowy Zavidovici- Han Pijesak. Nie wierzy on wówczas w koniec zorganizowanego oporu wojsk jugosłowiańskich. Początkowo jego grupa liczy tylko 26 oficerów i żołnierzy.

Walczące nadal pododdziały armii regularnej ponosząc duże starty, zadają jednak kilka porażek okupantom. 27 kwietnia 1941 dowódca niemieckiego XI Korpusu nakazuje łamanie oporu z całą bezwzględnością. 28 kwietnia 1941 podobny rozkaz o zasięgu ogólnokrajowym, wydał dowódca niemieckiej 2 Armii gen Maximilian von Weichs. Nakazano min. rozstrzeliwać wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni w rejonie gdzie pojawiają się partyzanci.

W kwietniu 1941 niemiecka służba bezpieczeństwa SD nawiązała kontakt z długoletnim przywódcą Związku Czetników Kostą Milanoviciem Pećanoviciem. Stworzy on czetnickie formacje pomocnicze współpracujące z okupantami. Reszta Czetników przyłączy się do Mihajlovicia.

3 i 4 maja 1941 Niemcy organizują pierwszą dużą „akcję oczyszczającą”. Skierowano ją zwłaszcza na walczące nadal oddziały armii królewskiej. W jej wyniku 50 tys. jej żołnierzy ginie, a 253 tys. idzie do niewoli. Walką towarzyszy także terror skierowany w ludność cywilną, spalono kilka wsi podejrzanych o pomoc partyzantom. Grupa Mihailovicia wycofuje się w porę w głąb pasma górskiego Tary. Ostatecznym celem okazała się wieś Planinice w górach Suvobor, gdzie Mihailović rozpoczął tworzenie organizacji czetnickiej. (między 2 a 3 w rejonie Prapasticy Niemcy rozbijają grupę 3000 żołnierzy, 215 dostaje się do niewoli?)

W maju 1941 powstaje organizacja czetników, po nawiązaniu łączności z rządem królewskim na emigracji przyjmą one nazwę „Jugoslovenska Vojska w Otadrzbni” – JVO. Ich centralnym organem stanie się sztab Mihailovicia, nazywany „sztabem górskim” bądź „sztabem górskim numer I”. Podstawowym celem politycznym czetników jest odbudowa Królestwa Jugosławii i ukaranie Chorwatów i muzułmanów, winnych ich zdaniem kwietniowej porażki. Grupa Mihailovicia działa w okolicy Ravnej Gory. Czetnicy nawiązują kontakty z okolicznymi posterunkami żandarmerii, podporządkowanymi nowemu rządowi Serbii. Żandarmi pomagają wydając dokumenty ułatwiające poruszanie się w terenie, stanowią także ważne ogniwo partyzanckiego wywiadu.

W 1941 roku istniejące jednostki czetnickie mają nierównomierną siłę i liczebność. Ich nazwy pochodziły od nazw regionów, punktów w terenie, miejscowości, czy też postaci historycznych. Ich liczebność w tym roku osiągnie 8 tys. Mihailović rozsyła swoich ludzi po kraju by organizować nowe ośrodki swojej organizacji.

5 czerwca 1941 w Smederevie wylatuje w powietrze 500 ton materiałów wybuchowych zgromadzonych w Starym Forcie. Ginie 3000 ludzi, podobna liczba odnosi rany, w większości ciężkie. Za akcję odpowiadają czetnicy.

Aktywują się także komuniści. Komunistyczna Partia Jugosławii(KPJ) była jedyną siłą polityczną obejmującą swoim zasięgiem cały kraj. 10 kwietnia 1941 Komitet Centralny KPJ zdecydował o utworzeniu Komisji Wojskowej z Tito na czele. W maju 1941 zadecydowano o przygotowaniu narodów Jugosławii do zbrojnego oporu wobec okupacji. Początkowo Tito nie uzyskał wsparcia Stalina, wówczas nadal sojusznika nazizmu. Czerwony dyktator zmienił zdanie po napaści Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941. Już nocą z 23 czerwca na 24 czerwca 1941 ma miejsce pierwszy akt sabotażu na linii kolejowej Belgrad-Zagrzeb. Aktywność komunistów będzie się nasilać, w odwecie Niemcy mordują zakładników. W lipcu 1941 moskiewskie radio wezwało naród serbski do ataków na niemieckie i włoskie garnizony oraz linie komunikacyjne. 4 lipca 1941 KPJ wezwała do wybuchu ogólnonarodowego powstania: „[…]stańmy do walki, bo winniśmy to narodom radzieckim, które walczą również o naszą wolność”. 27 lipca 1941 w Belgradzie powstaje Sztab Główny Ludowowyzwoleńczych Oddziałów Partyzanckich Jugosławii(NOPOJ). Na jego czele staje Tito. NOPOJ organizuje i propaguje przyszłe akcje. Powstają oddziały partyzanckie do których werbowano wszystkich chętnych, niektóre liczą od 30 do 40 osób, inne od 3000 do 4000(Początkowo oddziały partyzanckie komunistów liczą od 100 do 800 żołnierzy?). Ludność udziela poparcia partyzantom, karmi ich i udziela schronienia.

Kiedy kierownictwo KPJ podejmowało decyzję o powstaniu w Jugosławii, na jej terenie stacjonowały duże siły okupacyjne. Niemcy w swojej strefie mieli cztery dywizje -704, 714, 717 i 718. Były to dwu-pułkowe dywizje, wsparte pułkiem artylerii i innymi jednostkami dywizyjnymi. Niemcy mieli dodatkowo kilkanaście mniejszych jednostek wojskowych i policyjno-ochronnych. Włosi w Jugosławii mieli całą 2 Armię – cztery korpusy armijne, każdy w sile mniej więcej dwóch dywizji. W południowej Jugosławii stała część włoskiej 9 Armii – Dywizja „Firenze” z XIV Korpusu i elementy Dywizji „Puglie”. W Czarnogórze znajdowała się Dywizja „Messina” z XVII Korpusu. Reszta 9 Armii stacjonowała zaś w Albanii. Ogółem na terenie Jugosławii Włosi mają dziewięć w pełni i 3 częściowo ukompletowane dywizje. W Jugosławii obecne były też wojska bułgarskie, z 5 Armią na czele, i węgierskie – głównie III, IV i V Korpus. Dużą siłą były także wojska NDH. Chorwaccy domobrańcy(pospolite ruszenie) podzieleni byli na 5 okręgów dywizyjnych: Savski, Osijecki, Bośniacki, Vrbarski, Adiatycki. Pod koniec października 1941 okręgi przemianowano na dywizje, a z nich utworzono Korpusy liczące po dwie dywizje. NDH dysponowała także czterema pułkami żandarmerii.

Armia włoska tworzy tzw. „legalne” oddziały czetników. Jednym z ich najważniejszych przywódców jest Kosta Pecanać, do kwietnia 1941 najwyższy zwierzchnik ruchu czetników. W lipcu 1941 Pecanać porozumiał się ze Służbą Bezpieczeństwa SS i wyraził gotowość do niepodejmowania żadnych akcji przeciwko siłom niemieckim, włoskim i bułgarskim. Później zgodzi się też użyć swoich sił przeciwko Tito i obiecuje trzymać je z dala od Mihailovića.

7 lipca 1941 w wiosce Bela Crkva ginie dwóch żandarmów zastrzelonych przez zwolenników Tito, rozpoczyna się wojna domowa. W połowie lipca 1941 wybucha bunt 3000 serbskich drwali. Ruszają oni z Drvaru w kierunku bośniackiego Petrovaca zamieszkałego głównie przez Chorwatów. Zostaną oni rozbici przez ustaszy. 22 lipca 1941 rząd jugosłowiański na uchodźctwie ogłosił za pośrednictwem BBC deklarację mówiącą o niemożliwości stawiania okupantom zbrojnego oporu. W tym okresie Mihailović próbuje trzymać ludność cywilną z dala od działań bojowych, komuniści w tym czasie wręcz prowokują okupantów do represji na cywilach. 12 sierpnia 1941 w podobnym tonie przemówił drogą radiową premier Simonović, ostrzegł przed walką, która może sprowadzić na cywilów niemiecki odwet. Zdaniem rządu działania zbrojne należy ograniczyć jedynie do samoobrony. Za zabitego Niemca wieszanych jest 100 zakładników. Czetnicy działają tak, by nie narażać ludności na represje. Komunistom jest to zupełnie obojętne, sami często pochodzą ze zniszczonych w odwecie miejscowości. By jeść komuniści muszą walczyć, a kolejne represje tylko zwiększają ich szeregi.

Sierpień 1941 siły partyzantów powiększają się dzięki Serbom wysiedlanym z Chorwacji i Węgier. Masowe rozstrzeliwanie zakładników nie powstrzymuje wzrostu sił partyzanckich. By nie dopuścić do stworzenia frontu jedności, Niemcy przerywają walkę z czetnikami. Obecnie najczęstszą ofiarą ataków partyzantów jest kolaboracyjna milicja, mizernie uzbrojona jest łatwym celem. KPJ jako narodowa sekcja Kominternu wypełnia polecenia Moskwy, by zmylić ludność co do swoich ostatecznych celów, część partyzantów nosi przypięty wizerunek króla. By pogłębić wrażenie, że ich celem jest „wyzwolenie narodowe”, partyzanci Tito często otaczają się duchownymi.

W końcu sierpnia 1941 Włosi przemianowali dowództwo 2 Armii na Dowództwo Sił Zbrojnych Słowenii-Dalmacji, podlegało mu 8 dywizji. Dowództwo 9 Armii przemianowano na Dowództwo Sił Zbrojnych Albanii-Czarnogóry, podlega mu 12 dywizji. Na całych Bałkanach ilość włoskich dywizji spada z 45 do 32. Włoskie siły okupacyjne wykazują się brakiem konsekwencji – dowództwo zawiera sojusze z czetnikami, szeregowi żołnierze także nawiązują kontakt z mieszkańcami okupowanych krajów, równocześnie nie cofają się przed najostrzejszymi środkami odwetu. Przy okazji mocno eksploatują oni podbite kraje, pozostawiają im resztki żywności, w wyniku tego szybko pojawią się w nich głód.

W Belgradzie na wezwanie do powstania reaguje Związek Młodzieży Komunistycznej Jugosławii(SKOJ). Atakowane są środki transportu, zrywane są linie łączności, napadane są służby porządkowe i żołnierze. W zachodniej Serbii i Żumadii staje do walki ok. 8000 partyzantów. W północno-zachodniej Serbii do walki stają oddziały: Maevanski, Valjevski, Posavski i Kosmajski. Między 28 sierpnia 1941 a 4 września 1941 wyzwolą one wiele miejscowości. Do połowy września 1941 wolne od okupanta są tereny między rzekami Drina, Sava, Kolubara, a górami Maljena i Povlena. Niemal z całej zachodniej Serbii muszą być ewakuowani niemieccy żołnierze. Odziały: Usicki, Eaeański, Kraljevacki i Kopaonicki działają w dorzeczu Morawy Zachodniej i Ibaru. Niszczą one most nad wąwozem Ovearsko-Kablarskim, dokonują też dywersji w kopalni Trepee. Rozbrajane są też liczne posterunki żandarmerii.

20 września 1941 w okolicy miejscowości Petrovac w Czarnogórze ląduje pierwsza misja brytyjska i rządu emigracyjnego. Jej celem jest nawiązanie bliższych kontaktów z czetnikami. (Pierwszymi partyzantami jakich spotkał kapitan Hudson, przewodzący misji, byli komunistyczni partyzanci Josipa Broz-Tito. Według jego oceny to oni, a nie czetnicy, byli realną siła i dążyli do otwartej walki z okupantem, takie też raporty wysyłał do Londynu). 26 października 1941(dzień po opuszczeniu partyzantów Tito???), Hudson dotarł do dowództwa Czetników na Ravnej Górze. (Mihajlović jest wściekły za kontakty Anglików z komunistami, grozi zerwaniem kontaktów z Londynem???)

Nocą z 28 na 29 września 1941 w Gornij Mlanowac(90 km na południe od Belgradu) wspólną akcję przeprowadzają komuniści i czetnicy. Broniąca miasta niemiecka kompania zostaje zmuszona do oddania składu amunicji byłej armii jugosłowiańskiej. Niemcy zostają wyparci do centrum miasta. Nocą z 28 na 29 września 1941 partyzanci przypuścili ostateczny szturm, garnizon miasta skapitulował. Niemcy bali się komunistów, oddali się w ręce czetników. Zdobyty sprzęt podzielono po równo, jeńców odesłano do czetnickiego obozu w Planicy.

Oddziały Kragujevacki, Pomoravski oraz 1 i 2 Sumadyjski atakują w Sumadii linie kolejowe prowadzące z Belgradu do Niszu i Pożarevca. Zniszczono most pod Markovcem, kopalnie węgla w Crljeni, Rudovci i Jankovac, prochownię w Stragari, hangar na lotnisku w Jagodnie.

Do początku października 1941 wolny od nieprzyjaciela teren w dolinie Morawy Zachodniej i Ibaru przesunięto aż po Drinę. Doszło tym samym do połączenia wyzwolonych terytoriów północno-zachodniej Serbii i Szumadii.

16 września 1941 na wyzwolone tereny z Belgradu przenosi się dowództwo jednostek partyzanckich i Komitet Centralny KPJ. Powstanie rozszerza się także w Sremie i Banacie, komuniści panują od przedmieść Belgradu do Użic. W Użicach ulokował się Sztab Naczelny. Istniała tam też fabryka karabinów, w dwa miesiące wyprodukowano tam 16 500 karabinów i dużą ilość amunicji. Oswobodzone terytorium nazwano „Republiką Usicką”. Funkcjonuje w niej łączność telefoniczna, komunikacja samochodowa i linie kolejowe łączące Użice z sąsiednimi miejscowościami. Oswobodzono też okolice miejscowości Pożarewac, Zajeczar, Jablonica i Toplica. Nie mają one styczności terytorialnej z partyzancką republiką.

Do końca września 1941 działają 23 oddziały partyzanckie, niektóre liczą do 3000 ludzi. Za poparcie dla partyzantów zapłaci ludność cywilna, w październiku 1941 Niemcy dokonują masakry ludności Kraljeva i Kragujevaca.

Powstanie w Czarnogórze:

Czarnogóra początkowo była rejonem nad którym dominowali czetnicy, nie kontrolowali tylko kilku miast. Komunistami dowodzi tutaj profesor uniwersytecki Milovan Djilas, ich działania są tak brutalne, że hamować musi ich sam Tito. Czarnogórcy ogłosili się nawet republiką radziecką. Włosi stosują milczącą tolerancję wobec czetników, Czarnogóra staje się dla nich miejscem zbiórki.

7 lipca 1941 na drodze między Cetinje a Rijeką Crnojevića partyzanci zastawiają zasadzkę na włoską kolumnę. 670 włoskich żołnierzy ginie, odnosi rany, bądź idzie do niewoli. Partyzanci zdobywają też cały sprzęt wojskowy Włochów.

13 lipca 1941 z inicjatywy komunistów wybuchło także powstanie w Czarnogórze. Przybierze ono charakter powstania narodowego. O świcie zaatakowano szereg włoskich posterunków. Po południu część jednostek partyzanckich z powiatu Katun przegrupowała się na kierunku na Cetynię, siedzibę włoskich władz okupacyjnych oraz sztabu Dywizji „Messina”. Tego samego dnia Cetynia zostaje okrążona. 15 lipca 1941 oddział 70 partyzantów atakuje włoski batalion zmotoryzowany na górze Kosćiele, na południowy-wschód od Cetynii. Ciężkie walki trwają 8 godzin, wtedy Włosi kapitulują.

14 lipca 1941 powstanie wybuchło także w powiecie Niksić. Komuniści z Pjesivca rozbroili posterunek żandarmerii, a następnie na drodze Danilovgrad-Nikszić zaskoczyli i zniszczyli dwa pododdziały włoskie. Udaje im się także opanować lotnisko w Slivju, koło Nikszica. Oddziały z Lukova(okręg Niksić) i z terenów na zachód od stolicy powiatu rozbroiły pięć posterunków żandarmerii oraz zaatakowały linie komunikacyjne wiodące z Zavnika i Bileci do Niksacia. Walki trwają także w okolicy Podgoricy, oddziały włoskie są powstrzymywane na północ od miasta, to umożliwia pozostałym oddziałom partyzanckim kontynuowanie ataków na pozostałe włoskie garnizony. Garnizon w Berane, batalion piechoty z posterunkiem karabinierów i posterunkiem celnym, po kilku dniach walk kapituluje przed 5000 partyzantów. Dwa dni trwa oblężenie Bijelo Polje, do niewoli idzie cały garnizon. 15 lipca 1941 dwie grupy partyzantów z Bjelopavlicia zajęły o świcie Spus i Otsrog. Inne grupy przeprowadzają akcje dywersyjne na drodze Danilovgrad-Niksić, rozbijają dwa posterunki żandarmów, atakują także trzy włoskie jednostki pod Danilovgradem. Wieczorem miejscowość ta zostanie okrążona przez partyzantów. Trzy dni trwają walki i rozpoznanie włoskich pozycji, aż 19 lipca 1941 partyzanci przypuścili decydujący szturm. 2000 powstańców następnego dnia zajmuje miasto. Włoski garnizon Danilovgradu to batalion piechoty, dywizjon artylerii, posterunek karabinierów i inne pododdziały. Sukces ten umożliwiły jednostki partyzanckie z miejscowości Piperi i Zeta, które na górze Velje powstrzymują Włochów idących z Albanii na odsiecz Danilovgradu. 17 lipca 1941 3000 partyzantów rozpoczyna kilkudniowe walki z garnizonem Kolasina, także tutaj Włosi w końcu kapitulują. W pobliskiej miejscowości Lijeva Rijeka poddaje się garnizon karabinierów.

Oddziały partyzanckie masowo zasilają Czarnogórcy, siły powstańcze szybko osiągają blisko 30 tys. ludzi. Włosi są zupełnie zaskoczeni. Czasowo prawie cała Czarnogóra zostaje wyzwolona. Oprócz tzw. oddziałów podjazdowych(partyzanckich), walczy jeszcze 48 samodzielnych kompanii i 42 bataliony.

15 lipca 1941 dowódca 9 Armii włoskiej wydaje rozkaz by XIV Korpus przywrócił porządek w Czarnogórze. Do tego zadania przeznaczono dywizje: „Puglie”, „Taro”, „Messina”, „Pusteria”, „Venezia” i „Cacciatori delle Alpi”. Wsparcia tym siłą mają udzielić jednostki pancerne, bersalierzy, policja i czarne koszule. 18 lipca 1941 trzon sił włoskich z Albanii skupiony wokół Podgoricy rozpoczyna natarcie w kierunku na Kolazsin, Nikszić i Cetynię. Jedno skrzydło natarcia idzie przez Bar i Budvę na Cetynię, drugie z Peć na Andrijevicę. Opór partyzantów jest zacięty. Podejmują oni liczne kontrataki, zwłaszcza w górskim terenie. Na północ od Budvy, na górze Brajići partyzanci w jednym z kontrataków unicestwili włoski batalion. Jednak Włosi wsparci lotnictwem łamią opór komunistów, do 10 sierpnia 1941 udaje się odbić wszystkie zajęte przez nich miejscowości.

We wrześniu 1941 Włosi wobec zagrożenia ze strony partyzantów muszą ewakuować spory obszar Czarnogóry. Pod koniec września 1941 Sztab Ludowowyzwoleńczych Oddziałów Podjazdowych (Partyzanckich) Czarnogóry, Boki Kotorskiej i Sandżaku(powołany w sierpniu 1941) wydał wytyczne w sprawie organizacji oddziałów partyzanckich. Zalecano tworzenie kompanii, batalionów, brygad i oddziałów podjazdowych do walk powstańczych. Odpowiadało to terytorialno-plemiennej organizacji dawnego wojska Czarnogóry. Utworzono sztaby 8 brygad.

Nadal trwają walki w Czarnogórze, komuniści atakują linie komunikacji, patrole, a niekiedy całe włoskie oddziały. 25 września 1941 zaatakowano jeden z nich na wzgórzu Vjetarnik, 26 września 1941 inny oddział zaatakowano w Stubicy. 18 października 1941 partyzanckie pododdziały „Jole Piletić”, „Marko Miljnov” i „Bjali Pawle”(razem 370 żołnierzy) urządza zasadzkę na drodze z Podgoricy do Kolasina koło Jelin-Duba. Jest to trasa którą często poruszają się kolumny zmotoryzowane. O świcie od strony Podgoricy nadjeżdża konwój 43 ciężarówek z ładunkiem amunicji. W kolumnie jedzie 241 oficerów i żołnierzy włoskich. Partyzanci zaskakują konwój. 150 Włochów ginie, 64 idzie do niewoli. Partyzanci tracą zaledwie zabitego i rannego. W listopadzie 1941 Nikszicki Oddział Partyzancki okrążyły Nikszić. Okrążony w mieście 207 pp z dywizji „Taro” przez długi czas będzie zaopatrywany tylko z powietrza.

Powstanie w Bośni i Hercegowinie:

W 1941 roku także w Bośni i Hercegowinie jest niespokojnie, serbscy chłopi podjęli walkę z chorwackim terrorem. W maju 1941 wybuchają walki w Lice i Bośniackiej Krainie. W czerwcu 1941 obejmują one już całą wschodnią Hercegowinę. Atakowane są posterunki żandarmerii chorwackiej. Mihajlović wysłał na pomoc Czetników, tak do Bośni jak i do Hercegowiny. Ustasze zdołali stłumić powstanie, większość czetników cofa się na teren Czarnogóry.

Powstanie w Chorwacji:

Powstanie komunistyczne wybucha na obszarze bezpośrednio okupowanym przez Włochów – w części Dalmacji i Primorja Chorwackiego. Na terenie NDH ludność serbska i zagrzebska organizacja partii komunistycznej prowadzi samoobronę przed fizyczną likwidacją Serbów. Na wyzwolone tereny w Lice i Bośni przybywają komunistyczne oddziały chorwackie z Dalmacji. 11 sierpnia 1941 dochodzi do porozumienia o nieagresji między 2 Armii włoskiej(gen. Roatta) i czetnikami (reprezentowanymi przez dr. Novakovicia). W II strefie okupacyjnej Chorwacji, którą niedługo obsadzą Włosi, formowane są „legalne” oddziały czetników. Włosi dają im broń, amunicje i zaopatrzenie. Dzięki temu czetnicy kontynuują powstanie przeciwko władzy ustaszy.

Powstanie w Słowenii:

Utworzył się Front Wyzwolenia (OF – Osvobodilni Front) – sojusz komunistów i działaczy politycznych innych partii. Powstaje ok. 400 terenowych komitetów OF, organizują demonstracje, sabotaż i dywersję. W Prowincji Lublańskiej kontrolowanej przez Włochów OF organizuje i kieruje walką partyzancką. Słoweńska Partia Ludowa traci swoje wpływy na wsi – to tam powstaje nacjonalistyczna Biała Gwardia Leo Rupika, utworzona przy pełnym wsparciu włoskich władz okupacyjnych.

Powstanie w Macedonii:

Najpóźniej wybucha powstanie w przyłączonej do Bułgarii Macedonii. Początkowo uznawano to za wyzwolenie spod wielkoserbskiego, nacjonalistycznego ucisku. Bułgarzy ściągnęli silny i liczny aparat administracyjny, propagandowy i oświatowy. Ważnych linii komunikacyjnych na terenie kraju strzegą silne oddziały niemieckie. 11 października 1941 także tutaj wybucha komunistyczne powstanie. Krajowy Komitet Macedońskiej KPJ podporządkował się bowiem Centralnemu Komitetowi Bułgarskiej Partii Robotniczej aprobującemu przyłączenie Macedonii do Bułgarii. Przy pomocy Kominternu stworzono nowy projugosłowiański Komitet. To pomaga organizować pierwsze akcje powstańcze.

Pierwsza ofensywa:

Powstanie wywołane przez komunistów objęło 1/3 obszaru Jugosławii. Przecięte są niemal wszystkie szlaki komunikacyjne. We wrześniu 1941 Tito i Sztab Naczelny przenosi się z Belgradu do Uszic, stolicy „Republiki Uszickiej”. W mieście działa nawet fabryka broni, produkuje dziennie 400 karabinów. Znaleziono tutaj także składnicę broni: 21 000 karabinów i 2,1 mln sztuk amunicji! Funkcjonuje linia kolejowa, wychodzi partyjna gazeta, otwarte są szkoły, a nawet kina. 40 km od Użic, w wiosce Brajice, na wyżynie Ravna Gora, ma swój sztab Mihailović. Siły komunistów pod koniec września 1941 to 13 000 ludzi, czetników 5000. Wobec zaognionej sytuacji siły okupacyjne przechodzą do ofensywy. Do Jugosławii Niemcy ściągają kilka dywizji, w tym z frontu wschodniego. Ciężkie walki wybuchają we wrześniu 1941 i potrwają do grudnia 1941.

Podejmowane są także próby nawiązania sojuszu komunistów z czetnikami, pierwsze już w lipcu i sierpniu 1941. 19 września 1941 w Struganiku(Strugariku?) i 26 października 1941 w Brajići spotkali się Tito i Mihailović. Tito chce autonomii dla swoich sił, dowodzić wspólną walką mają czetnicy. Łupy mają być dzielone na pół. W obawie przed infiltracją swoich szeregów przez komunistów Mihailović nie zgadza się. 27 października 1941 zawarto porozumienie, jednak okazało się ono nietrwałe. 2 listopada 1941 doszło w okolicy Uszic do krwawego starcia między komunistami i czetnikami, to zakończyło sojusz. Doszło także do kilku innych krwawych starć między oboma stronam. Górski Sztab Nr 1 został zagrożony. Otoczonego Mihajlovića ratuje Stalin: „Mihailović jest jedynym przywódcą jugosłowiańskiego ruchu oporu”. Dla Tito to policzek, ale Moskwa jest w tym czasie zagrożona i nie potrzeba jej konfliktu z aliantami. 16 listopada 1941 doszło do porozumienia kończącego walki. Podpisano porozumienie mające zakończyć bratobójcze starcia, jednak od tej chwili narasta nienawiść między oboma nurtami. Rozpoczyna się właściwie otwarta wojna między nimi.

16 września 1941 Hitler nakazuje marszałkowi Listowi rozbicie ruchu partyzanckiego na obszarze południowo wschodnim. 8 października 1941 wydany zostanie rozkaz zabraniający jednostkom Niemieckim i siłom Nedicia negocjacji z komunistami i czetnikami, wszyscy mają być bezwzględnie „załatwiani”.

28 września 1941 rusza pierwsza ofensywa – „Grossaktion”. Zaangażowano 113 i 342 DP, 115 pp, 714, 717 i 718 DP, siły Nedicia i NDH. Łącznie do operacji przeznaczono 80 000 ludzi. Akcję wspierają czołgi, pociągi pancerne, lotnictwo i artyleria. Niemcy atakują przez rzekę Sawę na Szabac, potem przez Krupanj i Valjevo na Uszice. Niemcy przerywają oblężenie Valjeva i oczyszczają linie komunikacyjne łączące to miasto i Belgrad. Morduje się ludność podejrzaną o sprzyjanie komunistom bądź czetnikom. W Kraljevie 20 października 1941 rozstrzelano 6000(2000?) mężczyzn w odwecie za zabicie kilka dni wcześniej 30 Niemców, była to wspólna akcja czetników i komunistów. W Kragujevcu 21 października 1941 rozstrzelano 7000 ludzi, w odwecie za śmierć 10 i zranienie 20 Niemców. W tej miejscowości miejscowym zwolennikom Ljoticia udaje się uratować przed śmiercią 3000 ludzi. Wśród ofiar jest wiele dzieci, Niemieckie źródła mówią o 2300 rozstrzelanych mężczyzn. Od tych wydarzeń Mihailović nie zgadza się na żadne wspólne akcje z komunistami. 28 listopada 1941 Tito nakazuje ewakuację z Użic, miasto i drogi do niego prowadzące bombarduje Luftwaffe. 29 listopada 1941 Niemcy zajmują Użice. Tito cofa się do Bośni i Sandżaku. Na początku grudnia 1941 skierowano duże uderzenie na partyzantów przebijających się z Użic. Do walki rzucono niemieckie 342 DP(ściągniętą z Francji), 113 DP(z frontu wschodniego) i 125 pp(z Grecji). 7 grudnia 1941 5 batalionów z 342 DP atakuje płaskowyż ravnogorski, mają nadzieje pojmać samego Mihailovicia. Czetnicy także zdołali się przebić i ujść do Czarnogóry. Niebawem zostaną uruchomione dla nich regularne zrzuty zaopatrzenia od zachodnich aliantów. Ruchom powstańczym nie udało się zadać decydującego ciosu. Mihajlović uważa, że w razie mobilizacji może liczyć na 200 000 czetników. Tito znajduje kryjówkę w Foćy, 50 km od Sarajewa. Jego siły koncentrują się w Hercegowinie i Czarnogórze, tutaj będzie się odbywać większość akcji partyzanckich. Pod koniec roku 1941 siły komunistów to 80 000 ludzi, uformowanych w 49 oddziałów, 15 batalionów i Brygadę Proletariacką. Niemiecki terror obraca się tylko przeciwko państwom „Osi”. W niektórej okolicy spalono niemal wszystkie wioski. Od września 1941 do końca roku 1941 rozstrzelano 35 000 serbskich zakładników.

Pod koniec października 1941 napięte są też stosunki włosko-chorwackie. Ustasze kilkukrotnie atakują włoskie oddziały. Mussolini naciska na gen. Ambrosio by zezwolił na dalsze formowanie ustaszowskiej milicji w strefie wybrzeża. Włosi obiecują rozbroić czetników, jednak równocześnie wprowadzają częściową amnestię dla prawosławnych partyzantów.

8 listopada 1941 utworzono Komunistyczną Partię Albanii. Przystępuje ona do tworzenia partyzantki.

Na przełomie lat 1941/1942 czetnicy rozpoczynają formowanie brygad, składały się one przeważnie z 4 batalionów. Nazwy brygad pochodziły od powiatów, na których terenie były formowane. Każdy powiat wystawiał 1-2 brygady, liczące od 500 do 1000 ludzi. W 1942 roku ich liczebność osiągnie 36 tys. W tym czasie komuniści także formują brygady, liczą one od 500 do 1500 ludzi. Składają się z 3-4 batalionów piechoty, pododdziału artylerii i moździerzy oraz służb pomocniczych. Istnieją także elitarne Proletariackie Brygady Szturmowe, bardziej liczne i lepiej uzbrojone. W Bośni, Sandżaku, Czarnogórze i Hercegowinie w tym roku zostanie sformowanych 21 brygad. Sztab Tito otrzymuje swoją ostateczną nazwę: Sztab Najwyższy Ludowowyzwoleńczych Oddziałów Partyzanckich i Ochotniczego Wojska Jugosławii(VSNOP i DVJ).

1942 – Czetnicy otrzymają jedynie 25 transportów broni i zaopatrzenia od Brytyjczyków.

Od 1942 roku nasilają się walki między czetnikami i komunistami. Nawiązywano lokalne sojusze czetników z Włochami, którzy przekazywali wsparcie materiałowe. Z początkiem roku do Czarnogóry przeniósł się Mihailović. Tamtejsza komenda czetnicka i włoski gubernator Czarnogóry zawarli porozumienie, dotyczyło wspólnej walki z komunistami na tym terenie. Podobne porozumienia zawierano także na innych terenach. Ilja Jukić, polityk rządu emigracyjnego, próbował doprowadzić do kontaktów włosko-brytyjskich. Twierdził on, że zawarto z Włochami porozumienie, jeśli wojnę wygra „Oś” Włochy będą wspierać niepodległościowe dążenia Serbii, jeśli wygrają alianci Serbowie potwierdzą humanitarną postawę włoskich okupantów. Czetnicy otrzymują od Włochów broń. Znacznie ograniczają swoje akcje przeciwko okupantom, częściowo by nie ściągać odwetu na ludność cywilną. Czetnicy atakują czasami wojska „Osi” pozując na partyzantkę komunistyczną, tak by nie ściągnąć gniewu okupanta na własną organizację. Swoją działalność Mihailović rozszerza także na Hercegowinę. W połowie stycznia 1942 w Hercegowinie komuniści sformowali Hercegowińsko-Czarnogórski Batalion Szturmowy. Jego zadaniem była likwidacja sił czetnickich, atakuje on powiaty Stolac, Bileća, Nevensije. Czetników popiera miejscowa ludność serbska, pomocy udzielają także Włosi. Tylko to pomaga im utrzymać się w tym regionie.

Druga ofensywa:

Rusza 15 stycznia 1942 w południowo-wschodniej Bośni. Akcję prowadzą niemieckie 342 DP i 718 DP wraz z siłami chorwackimi. Zawiodła armia włoska nie przybywając na czas, to daje partyzantom możliwość odwrotu. I Brygada Proletariacka maszerując przez góry Igman wycofuje się do Hercegowiny. Nowym ośrodkiem Sztabu Naczelnego i CK KPJ zostaje Foća nad Driną. 8 lutego 1942 obszar przyległy do Durmitoru zostaje ogłoszony jedną z republik ZSRR. Komuniści przebywać tutaj będą ponad 100 dni. Siły Tito to około 80 000 żołnierzy, wojska okupacyjne liczą 500 000 żołnierzy, a wspiera je też 116 000 ludzi z formacji kolaborujących z okupantem. Jednak skrajnie trudne warunki terenowe i pogodowe nie pozwalają ostatecznie zgnieść sił partyzanckich. Ciężka zima ostro daje się we znaki partyzantom, brakuje żywności, którą trzeba pozyskiwać od miejscowej ludności, brakuje także mundurów, je często zdobywa się na Niemcach i Włochach.

Trzecia ofensywa:

Jej początek przypada na dzień 20 kwietnia 1942. Akcja wymierzona jest w partyzantów w Bośni, Hercegowinie i Czarnogórze. W operacji biorą udział wojska niemieckie, włoskie, ustasze oraz wierni rządowi czetnicy. Operacją dowodzi gen. Roatta z 2 Armii włoskiej. Akcją w Bośni kieruje niemiecki gen. Bader. Ofensywa jest jednak powolna, czyni niewielkie postępy. Partyzantów okrążono w rejonie Foćy. Na początku maja 1942 nacierające od zachodu wojska gen. Roatty i czetnicy coraz bardziej zamykają pułapkę. Tito by uniknąć zniszczenia swoich sil opuszcza rejon Foćy i cofa się na południe, w stronę Czarnogóry. Włosi nie zdołali rozbić komunistów, ale ich położenie robi się tragiczne, czarnogórscy czetnicy wypierają bowiem partyzantów i nie pozwalają im się odrodzić na swych terenach. Pod koniec kwietnia 1942 Niemcy i Chorwaci niemal bez oporu zajmują czetnickie pozycje we wschodniej i południowej Bośni.

Maj 1942 – w środkowej Bośni czetnicy rozbijają komunistyczny Kresowy Oddział Partyzancki. Czetnicy odeprą też posiłki wysłane dla komunistów i ugruntują swoją pozycję w Bośni środkowej i zachodniej.

Nocą z 15 na 16 maja 1942 komunistyczne 1 i 2 Kresowy Oddział Partyzancki opanowują Prijedor i biorą do niewoli 1300 żołnierzy jednostek domobrańskich. Dzień po tym zdarzeniu zdobywają zaś kopalnię rudy żelaza w Ljubija.

Nawarstwiają się konflikty między państwami „Osi”. Dotyczy to zwłaszcza „legalnych” czetników z którymi współpracują Włosi. Przeciwstawiają się temu zwłaszcza Chorwaci. Na początku czerwca 1942 Włosi negocjują z dowódcą czetników Tungusperoviciem. Mimo protestów włoskiej żandarmerii, w czasie rozmów czetnika aresztują ustasze. W odpowiedzi żołnierze włoscy odbijają siłą Tungusperovića z chorwackiego aresztu policyjnego. Sprawę wyjaśnia interwencja niemieckiego gen. mjr Fortnera(dowódca 718 DP), który zamyka więźnia w więzieniu niemieckim. Gen. Roatta planuje w obsadzonej przez Włochów części Chorwacji włączyć „legalnych” czetników z Hercegowiny, Czarnogóry, zachodniej Dalmacji i zachodniej Bośni do służb pomocniczych we włoskim wojsku. Włosi nazywają owych czetników „Milizia volontaria anticoumista”. Otrzymują oni pieniądze, broń i zaopatrzenie. Ze swojej strony zobowiązują się walczyć z partyzantami Tito. Zawieranie tego typu sojuszy obciąża i podkopuje pozycję Mihailovicia, chociaż „legalni” czetnicy nigdy nie podlegali jego władzy. W tym okresie siły Mihailovicia są nadal silniejsze od komunistów, panują nad większym obszarem niż Tito. Jednak komuniści górują organizacją, czetnicy nie zawsze karnie słuchają rozkazów i rzadko udaje się zebrać im duże siły w jednym miejscu. Ponadto komuniści nie ograniczają swoich szeregów jedynie do Serbów. Władze administracyjne Serbii i Chorwacji co miesiąc donoszą o 10 000-20 000 zlikwidowanych partyzantów. Jednak najczęściej są to zwykli cywile ze zniszczonych wiosek, szukający tam schronienia. Często partyzanci „mobilizują” całe wioski by stanowiły przynętę dla akcji przeciwpartyzanckich, wysyłając tych ludzi do lasu. W tym zaś czasie partyzanci przeprowadzają odwrót. Zachodni świat właściwie nie wie nic o partyzantach Tito, jedna z gazet pisze nawet, że Tito to skrót od: „Third International Terrorist Organisation”(organizacja terrorystyczna trzeciej międzynarodówki). Tymczasem są oni osaczeni ze wszystkich stron i cierpią na wielki braki zaopatrzenia.

Dekretem królewskim wydanym w Kairze, „sztab górski” przekształcono z dniem 1 lipca 1942 w Naczelne Dowództwo Jugosłowiańskiego Wojska, z płk gen. Mihailoviciem na czele. Czetnicy mają swoje radio – „Ravna Gora”, gazetę o identycznym tytule i oprócz niej wydawano kilka innych tytułów prasowych. Podział terytorialny czetników obejmował:
1. Serbię
2. Bośnię i Hercegowinę
3. Czarnogórę i Boke Kotarską
4. Sandrzak
5. Dalmację i Like
6. Wojewodine i Slavonie
7. Słowenię

10 czerwca 1942 partyzanci Tity opuszczają swoje stanowiska nad Driną. Tego dnia Niemcy rozpoczynają wielką operację „oczyszczania” zachodniej Bośni atakując na Kozarę i Prosarę. 2 Kresowy Oddział Partyzancki(2 500 ludzi) walczy z 25 000 żołnierzy niemieckich z ugrupowania „Zachodnia Bośnia” – min. 37 batalionów piechoty, 6 baterii artylerii, batalion czołgów. Wsparcia udziela kilka eskadr lotnictwa. Niemcy stopniowo zaciskają pierścień oblężenia, jednak komuniści kontratakują. Dwa razy udaje im się nawet przerwać pierścień oblężenia. Rozpoczyna się „długi marsz” sił Tito wzdłuż centralnego masywu Bośni(najdłuższy łańcuch górski na Bałkanach). Do 1 lipca 1942 zajęto wschodnią część masywu Kozyry. Partyzanci, wraz z rannymi i uciekinierami, są ściśnięci na małym obszarze. Na ich głowy spada grad pocisków z ziemi i powietrza. Z 2 na 3 lipca 1942 1/3 sił partyzanckich, 1 Brygada Proletariacka i 3 Sandżacka, atakuje z zadaniem przebicia się przez oblężenie. Zajmują i niszczą ważny szlak kolejowy Sarajewo-Mostar. Nie udaje im się jednak utrzymać pozycji wystarczająco długo. 7 lipca 1942 kolumna północna, 2 i 4 Brygada, zdobywa miasto Konijć. Siły Tito zbliżają się do Livina, tutaj mają spotkać się z partyzantami z rejonu Drvar-Petrovac. (JEDNA Z KSIĄŻEK WYRÓŻNIA TEŻ TRZECIĄ GRUPĘ: 1/3 zgrupowania partyzanckiego i 500 rannych nadal pozostaje w okrążeniu. Komuniści przeprowadzają akcje odciążające okrążonych atakując garnizony w innych częściach Bośni. Mimo pewnych sukcesów ich towarzysze muszą skapitulować???) Z 2500 żołnierzy 1700 zginęło bądź zostało zamordowanych. Wojska niemieckie i formacje współpracujące tracą 3000 ludzi, zabitych, rannych i zaginionych. Z terenu gdzie działali partyzanci zdołało ujść 10 000 ludzi. W wyniku walk i niemieckiego odwetu 50 000 wysłano do obozów koncentracyjnych, 70 000 znalazło się w obozach niemieckich, 25 000 natomiast zginęło.

W lipcu 1942 Włosi przeprowadzają akcję oczyszczającą siłami czterech dywizji, razem 75 000 ludzi. 24 lipca 1942 lotnictwo włoskie rozpoczęło naloty na zgrupowania partyzantów jugosłowiańskich. 6 sierpnia 1942 jednostki włoskie i ustaszy, po ciężkich walkach, oddają Livino. Miasto leży na północny wschód od Splitu, zamieszkują je głównie muzułmanie. W mieście są też istotne zakłady metali lekkich. 24 sierpnia 1942 prawa kolumna komunistów zajmuje Mrkonijć Grad.

W lipcu 1942 oburzony kierownik zagranicznej organizacji NSDAP w Chorwacji, Rudolf Epting pisze: „[…] Włosi na zajętych przez siebie terenach nie tylko chronią mieszkającą tam serbską ludność przed Chorwatami, lecz tu i ówdzie podburzają ją przeciwko Chorwatom, a w wielu miejscowościach wybrzeża zapewniają przytułek i ochronę Żydom, których Chorwacja poszukuje i chce ująć”. Kwitnie też czarny rynek, wojsko włoskie stacjonujące w Chorwacji sprzedaje uzbrojenie tak czetnikom Mihailovicia, jak i nawet partyzantom Tito!

W sierpniu 1942 Niemcy przeprowadzają operację w rejonie Kozarskiej Płaniny, łańcucha górskiego w północnej Bośni. Operuje tam grupa około 10 000 partyzantów. Siły niemieckie to 714 DP, część 720 DP, 3 górskie brygady chorwackie oraz batalion ustaszów. Walki trwają trzy tygodnie, partyzanci oddają pozycję ale nie dają się rozbić.

Jesień 1942, Macedonia – wojska bułgarskie podejmują ofensywę przeciw partyzantom. Rozbija ona większą część oddziałów, bądź zmusza je do przejścia na terytorium Macedonii Egejskiej lub do włoskiej strefy.

10 września 1942 formuje się pierwszy oddział partyzanckiej marynarki w Jugosławii.

25 września 1942 prawa kolumna „długiego marszu” zajmuje Jajce. W Hercegowinie i zachodniej Bośni(Chorwacja) nie istnieje już chorwacka suwerenność rządu Pavelicia. „Legalni” czetnicy wypierają z tego obszaru komunistów. W Czarnogórze i Hercegowinie „legalni” czetnicy są uznaną przez Włochów siłą samoobrony. Tymczasem w Serbii rząd Nedicia rozwiązuje „legalne” jednostki czetników ze względu na infiltrację ich szeregów przez ludzi Mihailovicia. 28 września 1942 rozpoczyna się kolejna operacja „oczyszczania”. Biorą w niej udział siły niemieckie, włoskie, ustasze i „legalni” czetnicy. Obszarem operacji są okolice chorwackich miast: Banja Luka, Travnik, Mostar, Sinja i Knin. W jej wyniku partyzanci cofają się w rejon Bihacia.

W Bośniackiej Krainie 5 brygad partyzanckich oswobadza Bihać i jego okolicę. Nocą z 2 na 3 listopada 1942 w tym piętnastotysięcznym mieście wybuchają krwawe walki, po dwóch dniach Chorwaci zostaną pokonani. Włoskie dywizje są rozlokowane w okolicy – 57 DP „Lombardia” w Karlovac, natomiast 12 DP „Sassari” w Knin, jednak nie ruszają z pomocą. Zwycięstwo to kończy „długi marsz” partyzantów. 4 listopada 1942 chorwaccy domobrani i ustasze oddają partyzantom Petrovac.

W listopadzie 1942 komuniści formują pierwsze dywizje partyzanckie – 1 i 2 Dywizje Proletariackie. Do końca miesiąca powstanie 6 kolejnych dywizji. Składają się one z trzech brygad, dywizjonu artylerii(w późniejszym okresie brygada)oraz batalionu(kompanii?) inżynierskiego. Jednak wiele z tych dywizji ma liczebność brygady, w 1943 roku najczęściej ok. 3000 ludzi. Tworzone są też przywiązane do konkretnego terenu korpusy, w ich skład wchodzą trzy i więcej dywizje. Wolny od okupanta obszar teraz stanowią zachodnia Bośnia i przyległe do niej tereny Chorwacji, Dalmacji i środkowej Bośni. Razem jest to obszar 50 000 kilometrów kwadratowych i obejmuje 1/5(1/6?) terytorium Jugosławii. Powstają tam komitety narodowowyzwoleńcze, organizuje się wybory. Partyzanci kontrolują też różne mniejsze obszary Jugosławii. Nowa nazwa sił Tito to Wojsko Ludowowyzwoleńcze i Oddziały Partyzanckie Jugosławii. Siły komunistów to obecnie około 150 000 ludzi. Wojska komunistyczne poddaje się dyscyplinie charakterystycznej dla wojsk regularnych. 26 listopada 1942 w Bihaću powołano Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii(AVNOJ), na czele z Ivo-Lola Ribarem. 15 grudnia 1942 Stalin uznaje AVNOJ za jedyny legalny rząd Jugosławii. 23 stycznia 1943 Komitet Wykonawczy AVNOJ wysłał notę do rządów koalicji antyhitlerowskiej informującą o współpracy czetników z państwami „Osi”. Zażądano w owej nocie zrewidowania stosunku sojuszników do rządu królewskiego przebywającego na emigracji.

W listopadzie 1942 Włosi cofają swoje siły, także współpracujących z nimi czetników, z objętych walką gór Chorwacji. Skupiają swoje siły na wybrzeżu Adriatyku i w dużych miastach. Siły włoskie na Bałkanach w tym okresie to 33 dywizje – w Jugosławii, Grecji, Albanii i na wyspach Morza Śródziemnego. Pod koniec 1942 roku siły „Osi” w Jugosławii to 30 dywizji – 830 000 ludzi.

18 grudnia 1942 na adriatyckim wybrzeżu partyzanci Tito, w miejscowościach Podgora, Tucepi i Igrane, tworzą partyzancką jednostkę marynarki wojennej. Oddział liczy 150 ludzi. Pierwsze jej okręty to motorowiec „Partizan” i żaglowiec wyposażony w silnik „Pionier”. Jednostki te atakują ożywioną włoską żeglugę przybrzeżną. Wzdłuż wybrzeża partyzanci tworzą system punktów obserwacyjnych.

W dniach 18 – 20 grudnia 1942 w kwaterze Hitlera w Prusach Wschodnich, w porozumieniu z Ciano i marszałkiem Cavallero, zdecydowano o podjęciu czwartej ofensywy przeciw partyzanckiej. Atak ma spaść zarówno na komunistów jak i czetników Mihailovicia. Utworzono naczelne dowództwo GA „E”. Zdecydowano także poszerzyć bułgarską strefę okupacyjną w Serbii, a dwa bułgarskie pułki przeznaczono do działań wojskowych. 22 grudnia 1942 rozpoczynają się przygotowania do operacji „Weiss”.

Nocą z 30 na 31 grudnia 1942 partyzanckie siły morskie atakują włoską żeglugę przybrzeżną w okolicy miejscowości Makarska, 6 włoskich statków żeglugi przybrzeżnej zostaje zdobytych.

Przełom lat 1942/1943 to narastająca rywalizacja czetników i komunistów. Zima 1942/1943 – czetnicy formują korpusy, obejmowały one teren kilku powiatów. Korpusy przyjmowały nazwę największego z nich lub prowincji na której terenie były formowane. W 1943 roku liczebność JVO osiąga 80 tys. żołnierzy.

3 stycznia 1943 rozpoczynają się w Rzymie dwudniowe obrady, ich tematem jest przeprowadzenie kolejnej dużej operacji przeciw partyzanckiej. Obecni są marszałek Cavallero, gen. Roatta(2 Armia) i niemiecki gen. Löhr. Akcja ma rozbić na kilka części obszar Chorwacji południowej i Bośni, gdzie ukrywają się partyzanci. Następnie okrążone elementy armii partyzanckiej mają być eliminowane po kolei. Cztery niemieckie dywizje mają nacierać z północy na wschód, trzy włoskie dywizje z zachodu na południe, „legalni” czetnicy i ustasze, wsparci Włochami, mają odciąg drogi ucieczki na południe i wschód. Niemcy chcą rozbrojenia, chociażby czasowego, „legalnych” czetników. Włosi odmawiają, nie chcą rezygnować z 20 000 ludzi pod bronią.

Czwarta ofensywa:

20 stycznia 1943 rozpoczyna się operacja „Waiss”. Siły niemieckie ruszają z rubieży Karlovac-Prijedor-Banja Luka, są to 714 DP, 717 DP, 7 DG SS „Prince Eugen”(złożona min. z chorwackich folksdojczów), chorwacka 369 Dywizja Legionowa(„diabelska dywizja”), chorwackie brygady górskie i ustaszowskie. Siły te atakują na południe w celu okrążenia przeciwnika w rejonie Bihacia. Niemiecka 718 DP blokuje w rejonie Sarajewa drogę odwrotu w kierunku południowym. Na południu, nad Neretwą zajęły pozycje włoskie 13 DP „Re”, 57 DP „Lombardia” i 12 DP „Sassari”. Dywizje włoskie wspiera tam grupa czetników. Do przeprowadzenia operacji zebrano 80 000 ludzi, wspartych czołgami, artylerią i lotnictwem. Siły partyzanckie w tym rejonie to I Korpus Chorwacki: 6, 7 i 8 Dywizje, 6 i 14 Brygada „Poorsko-Górska”, I Korpus Bośniacki: 4 i 5 Dywizja, Grupa Korpuśna Specjalnego Przeznaczenia Sztabu Najwyższego: 1 i 2 Dywizja Proletariacka oraz 3 Dywizja Uderzeniowa. Razem Tito ma około 30 000 ludzi. 27 stycznia 1943 DG „Prince Eugen” dociera w rejon Bihacia, I Korpus Chorwacki i I Korpus Bośniacki mają zatrzymać to natarcie. Grupa Korpuśna Specjalnego Przeznaczenia ma przez Hercegowinę, Czarnogórę i Sandżak przedostać się na obszar południowoserbski. 29 stycznia 1943 pada Bihać. Miasto zajmuje dywizja „Prince Eugen”. 369 „Diabelska Dywizja” posuwa się tuż za nią. W styczność z esesmanami wchodzi dywizja „Re” rozlokowana na zachód od Bihacia. Włosi i czetnicy współpracują ze sobą w południowej Bośni i Hercegowinie, z obawy na strzelaninę nie skierowano tam wojsk chorwacko-niemieckich. Dlatego też ten kluczowy front nie jest należycie obsadzony. 1 lutego 1943 „Prince Eugen” przełamuje front 7 Dywizji Banijskiej i zdobywa Bosanski Petrovac. Walki o te pozycje trwały trzy dni. 717 DP i GB „Vogel” pokonały grzbiet pasma Radusa(1500 m n.p.m.) i dotarły do Pozoru. 4 Brygada Proletariacka broni swoich pozycji pod Gornijm Vakufem w długotrwałych walkach wręcz. Niemcy nie otrzymują wsparcia z powietrza. Partyzantom pomaga aura, która spowodowała, że lotniska stały się rozmokłe. Główne siły partyzantów zdołały w porę się wycofać. Sztab Naczelny po naradzie w Drvarze postanawia przebijać się w kierunku doliny Neretwy i dalej na teren Czarnogóry i Hercegowiny. Partyzanci rozpoczynają kilkusetmetrowy marsz górskimi bezdrożami w ciężkich zimowych warunkach, dodatkowo obciążeni 3500 rannych. Nosze z rannymi niesie min. 500 włoskich jeńców z Dywizji „Murge”. Na południe w ślad za partyzantami zmierza 40 000 ludności cywilnej. Rozprzestrzenia się epidemia tyfusu. Partyzanci mają niszczyć szlaki komunikacyjne, utrudniały zaopatrzenie i atakowały wrogie garnizony. Ma to odciągnąć ze środkowej Chorwacji i zachodniej Bośni część sił nieprzyjaciela. Uderzenie w kierunku Neretwy prowadzą 1 i 2 Dywizja Proletariacka, wspiera je 3 Dywizja Uderzeniowa. Tito kieruje swoje siły na słaby punkt w styku czetników z wojskiem włoskim. 15 lutego 1943 6 Licka Dywizja Uderzeniowa i 8 Dywizja Korduńska atakują włoskie dywizje „Re” i „Sassari”. Obie cofają się do Knina. Czetnicy także się cofają. 16 lutego 1943 2 Dywizja Proletariacka z Livna dociera do Neretwy na północ od Mostaru. Następnego dnia dywizja zdobywa stację kolejową Dreznica, przerwano tym samym ruch pociągów w kierunku Sarajewa. Grupa Korpuśna Specjalnego Przeznaczenia zajęła rejon pomiędzy Sarajewem a Mostarem. Główne siły partyzanckie zmierzają ku Neretwie, oddalonej nadal o 150 km. Pogoda poprawia się, rozpoczynają się naloty z powietrza. 18 lutego 1943 następuje pauza operacyjna, żołnierze „Osi” dostają czas na wypoczynek. Partyzanci zajmują Ostrozac. Grupa Korpuśna Specjalnego Przeznaczenia czeka na rannych, ignoruje rozkaz przekroczenia Neretwy 20 lutego 1943. 12 000 „legalnych” czetników maszeruje w związku z tym w kierunku Neretwy. 21 lutego 1943 GB „Anacker”(pułk z 718 DP) przy wsparciu ustaszy i lotnictwa zdobywa siodło górskie Ivan na północ od Konijca. Natomiast GB „Vogel”(kolejny pułk z 718 DP i brygada chorwacka) wypiera z Gornij Vakuf elementy 7 Banijskiej Dywizji i 3 Kranijskiej Brygady. OKW domaga się: „żeby Włosi zapobiegli stykaniu się wojsk niemieckich i czetników”. 23 lutego 1943 czołówki głównych sił partyzantów docierają do Neretwy. Koryto rzeki przecina głębokim przełomem sięgający prawie 2000 m n.p.m. masyw górski Prenj. Stoki dookoła zajmuje 12 000 „legalnych” czetników. 24 lutego 1943 partyzanci kontratakują na południe od Gornjego Vakufa. W wyniku tego 7 Banijska Dywizja, wsparta 3 Krajińską i 1 Dalmatyńską Brygadą, zatrzymują napór wojsk „Osi”. 26 lutego 1943 DG SS „Pince Eugen”, chorwacka 369 „piekielna dywizja” i część włoskiego XVIII Korpusu rozpoczynają operację „Waiss II”. 20 000 czetników działających w tym rejonie także podjęło zbrojne działania przeciwko partyzantom Tito. Komuniści całą swoją mocą atakują teraz czetników. Nie podejmują walki z żołnierzami „Osi”, chyba, że zostaną do nie zmuszeni, bądź mają bezwzględną przewagę, skupiając się na tępieniu oddziałów czetnickich i ludności im sprzyjającej. Następnego dnia GB „Anacker” wkracza do Konjica. 28 lutego 1943 pada Bosansko Grahovo, dzięki temu prawe skrzydło DG SS „Prince Eugen” kontynuuje natarcie. Nacisk esesmanów zmusza I Korpus Bośniacki do przejścia do obrony w paśmie górskim Sator. Korpus Bośniacki unika okrążenia i rozpoczyna przebijanie się w kierunku Kljuca. Tymczasem 717 DP i GB „Vogel”, wsparte lotnictwem, dociera do grzbietu górskiego na północ od Prozoru. Bezpośrednio zagrożony jest partyzancki rejon opatrywania rannych, odległy teraz o 6-8 km od pozycji niemieckich. Pierścień okrążenia zacieśnia się. Niemcy i Chorwaci atakują od północy, wschodu i zachodu. Włosi napierają od wschodu i zachodu. Ciężkie walki toczą się w dolinie Neretwy i pod Prozorem. Walczy około 20 000 partyzantów.

Nocą z 6 na 7 marca 1943 trzy bataliony 2 Dywizji Proletariackiej przechodzą po szkielecie mostu na drugi brzeg rzeki Neretwy. Partyzanci biorą z sobą jedynie ręczne granaty i pistolety maszynowe. Wspiera ich dywizjon moździerzy Sztabu Najwyższego. To niespodziewane uderzenie rozbija siły czetników pod Jablanicą. Zdobyty przyczółek udaje się umocnić i odeprzeć na nim kontratakujących czetników. W tym czasie gdy trwają walki o przyczółek kompania saperów Sztabu Najwyższego przerzuca przez Neretwę prowizoryczny most wiszący z pni drzewa. Główne siły komunistów przechodzą Neretwę pod Jablanicą. Pierwsza rzekę przekracza 7 Banijska Dywizja. Przeprawę utrudnia Luftwaffe, jej ataki zadają partyzantom duże straty. By to umożliwić 2 Dywizja Proletariacka do 8 marca 1943 będzie powstrzymywać Niemców na północ od Neretwy. 10 marca 1943 partyzanci oddają Prozor. Nadal trwa przeprawa przez rzekę. Ataki z powietrza są tak zmasowane, że trwa ona tylko pod osłoną nocy. 5 Krajińska Dywizja zostaje oddelegowana do przenoszenia rannych przez przeprawę. Partyzanci w wyniku bitwy tracą ciężki sprzęt.
Sytuacja partyzantów jest bardzo ciężka. Obciążeni 4000 rannych są zagrożeni całkowitym unicestwieniem.

11 marca 1943 komuniści Tito oraz Niemcy podejmują rokowania w celu taktycznego zawieszenia broni. Ma to miejsce w Gorni Vakuf. To byłby mocny cios wymierzony w czetników. Wątek ten jest znany głównie dzięki niemieckim dokumentom. Jak wcześniej uzgodniono wymianę jeńców, komuniści proponują również zawieszenie broni i deklarują, że ich głównym przeciwnikiem są czetnicy. Negocjacje prowadzi Vladymir Velabit, polityk z najbliższego otoczenia Tito oraz członek Sztabu Naczelnego Djilas, towarzyszy im też dowódca 1 Dywizji Koca Popović. Komuniści deklarują, że w momencie lądowania na Bałkanach aliantów podejmą z nimi walkę, ponieważ bez wątpienia czetnicy staną po stronie sprzymierzonych.

Do 15 marca 1943 Neretwę przekroczyła cała Grupa Korpuśna Specjalnego Przeznaczenia. Na drugim brzegu znalazło się 15 000 komunistycznych partyzantów. Źródła niemieckie mówią o 16 000 ludzi strat poniesionych przez partyzantów i uchodźców. Siły Tito ruszają teraz na południe w kierunku Czarnogóry. W ciężkich walkach spychane są siły czetników. Koncentracja komunistycznych partyzantów odbywa się na płaskowyżu Prenji(2000 m n.p.m.). Na rozciągnięte kolumny nadal spadają naloty lotnictwa. 20 marca 1943 na podejściach do Kalinova 2 Dywizja Proletariacka toczy walki z 5000 czetników. Walkę rozstrzyga 2 Brygada Proletariacka, zadaje czetnikom ciężkie straty i zmusza ich do ucieczki w kierunku Focy. W wyniku ostatnich walk zagrożony został rejon wydobywania rud boksytu. Niemcy natychmiast podejmują operację „Mostar”, w celu obrony tych istotnych dla niemieckiego przemysłu zasobów. Zabezpieczenie tych złóż oraz zniszczenie sił partyzanckich na zachód i północ od Neretwy kończy operacje „Weiss II”.

25 marca 1943(26 marca 1943?) Velabit i Djilas spotkali się raz jeszcze z Niemcami, tym razem w Belgradzie. Jednak Niemcy odrzucili możliwość porozumienia. Hitler nie chciał żadnych umów z „buntownikami”. Sam Tito pisze do członków Krajowego Komitetu Bośni i Hercegowiny: „Dzięki wykorzystaniu kontaktu w sprawie wymiany jeńców, udało się odizolować Niemców od czetników i Włochów”. Rozmowy Tito z Niemcami spotkały się z krytyką Stalina.

Z okupantem układają się także monarchiści. W praktyce tak Niemcy jak i Włosi przekazywali broń i zaopatrzenie czetnikom, ci drudzy zapewniali im czasem nawet bezpieczny transport.

28 marca 1943 1 i 2 Dywizja Proletariacka próbują bez powodzenia z marszu przekroczyć Drinę. Wobec tego zatrzymują się i rozpoczynają przygotowania do forsowania przeszkody. 6 kwietnia 1943 przy pomocy tratw rozpoczyna się forsowanie Driny przez 2 Dywizję Proletariacką. 7 kwietnia 1943 trwa pogłębianie uchwyconego na Drinie przyczółka. Atakowany jest włoski garnizon w Focy. 18 kwietnia 1943 na północ od Focy przeprawę rozpoczyna 1 Dywizja Proletariacka. Toczą się zażarte walki, forsowanie rzeki na tym odcinku zakończy się dopiero wieczorem 19 kwietnia 1943. Kończy się trzecia faza operacji „Weiss”. Partyzanci pokonali góry Hercegowiny, droga w północne regiony Czarnogóry stoi teraz przed nimi otworem.

Główna grupa operacyjna sił Tito, około 16 000 ludzi, działa teraz na terenach aż do granic Albanii i Kosowa. Komuniści zagrażają teraz niemieckim linią komunikacji między południową Serbią i Salonikami.

20 marca 1943, Macedonia – delegat KPJ i Sztabu Naczelnego, Svetazor Vukmanović Tempo tworzy w Tetovie nowy Komitet – CK KP Macedonii, Sztab Główny dla Macedonii i dzieli kraj na strefy okupacyjne, posiadające własne sztaby. Od tego czasu ożywiają się partyzanci, mimo kontrataków Włochów i Bułgarów. 28 sierpnia 1943 sformowano pierwszy batalion powstańczy – „Mircze Acev”. Po kapitulacji Włoch partyzanci zajmują włoską strefę okupacyjną w zachodniej Macedonii. W październiku 1943 Niemcy będą musieli podjąć ciężką dwumiesięczną ofensywę dla odbicia tych terenów. W jej wyniku partyzanci zostaną zepchnięci w góry.

1 maja 1943 Brytyjczycy nakazują czetnikom zerwanie kontaktów z wojskami „Osi”, zaprzestanie walk z komunistami i prowadzenie walk zgodnie z rozkazami głównodowodzącego na Środkowym Wschodzie. Tego dnia 2 Dywizja Proletariacka wraz z 5 Brygadą Proletariacką niszczą silne zgrupowanie Włochów i czetników broniące się w paśmie Javorak. W ręce partyzantów wpada wyposażenie kompanii czołgów i baterii artylerii, zdobywają także kilka ciężarówek. Uderzenie jest kontynuowane w kierunku Kolasina.

Piąta ofensywa.

Do kolejnej ofensywy zebrano potężne siły. Niemcy do uderzenia przeznaczają dywizję SS „Prinz Eugen”, 1 DG, 118 DP( oraz Pułk „Brandenburg” – 70 000 żołnierzy?). W operacji biorą udział też trzy dywizje włoskie 23 DP „Ferrara, 1 DG „Taurinence” oraz 19 DP „Venezia”(„Murge”, „Ferrara”, „Perugia”?) i kilka mniejszych oddziałów. W operacji biorą też udział chorwacka 369 DP (oraz 11 000 ustaszów?) i dwa pułki bułgarskie. Razem zgromadzono 190 000 żołnierzy przeciwko 20 000 partyzantów. Hitler nakazuje także rozbroić „legalnych” czetników, broń składa 4000 bojowników, otrzymują status jeńców wojennych. Na rozwiązanie tych jednostek zgodę wyrażają także Włosi.

Uderzenie wspiera też lotnictwo niemieckie, włoskie oraz chorwackie działające z pięciu lotnisk. Zadaniem lotnictwa jest bezustanne atakowanie zgrupowań partyzanckich i odcinanie im jedynej drogi odwrotu jaką stanowi jedyny nadający się do tego most. Wysunięte jednostki będą zaopatrywane z powietrza.

17 maja 1943(15 maja 1943?) rusza piąta ofensywa przeciwko partyzantom Tity. Walki jakie wybuchną będą najzajadlejszymi ze wszystkich akcji przeciw partyzanckich. Operacją „Schwartz” dowodzi generał Lüters. Atak ma miejsce na obszarze północno-zachodniej Czarnogóry i południowo-wschodniej Hercegowiny. Teren przecinają głębokie wąwozy, płyną nimi wartkie i trudne do przekroczenia górskie rzeki. Pomiędzy wąwozami rozciągają się słabo porośnięte płaskowyże, nie dające schronienia przed obserwacją z powietrza. Partyzanci jak zwykle są obciążeni rannymi oraz licznymi chorymi na tyfus. Tito nakazuje przebijać się na Foći i dalej do Bośni. 1 Brygada Proletariacka trafia tam jednak na twardy opór. Czekano także na zrzut alianckiej misji, miast 22 maja 1943 przybędzie ona 28 maja 1943. Na czele misji alianckiej stali mjr William Stuart i kpt. William Deakin. W ten sposób Churchill uznaje Tito, za przywódcę ruchu oporu, czyni to szybciej niż Stalin. Tak partyzanci Tito, jak i czetnicy otrzymują teraz po 500 ton zaopatrzenia miesięcznie. Pod wpływem Anglików dochodzi też do pewnego podziału stref wpływów, czetnicy mają działać w Serbii i Czarnogórze(Serbia Nedicia), komuniści w pozostałych krajach(Chorwacja Pavelicia). Wobec niepowodzenia pierwszej próby przebicia Tito zmienia kierunek natarcia. Teraz uderzenie idzie w kierunku doliny Sutjeski, lewego dopływu Driny. Najpierw jednak należało opanować masyw górski Vucevo. Położony on był między wąskimi dolinami Driny, Sutjeski i Pivy. Cześć 3 i 7 Dywizji oraz sześć brygad dowodzonych przez Djilasa, wraz z rannymi i komitetem AVNOJ, mają wycofać się na południe przez Tarę do Sandżaku. Korpus bośniacki ma uderzyć na niemieckie tyły na północy, w celu odwrócenia uwagi od sił głównych.

27 maja 1943, od 10 dni partyzanci są atakowani przez przeważające siły niemieckie, włoskie i bułgarskie. Dopiero teraz partyzanci koncentrują siły i szykują się do próby przebicia z okrążenia. Powodem zwłoki była chęć spotkania się z oficerami brytyjskimi zrzuconymi na spadochronach.

Od 6 do 8 czerwca 1943 trwają ciężkie walki nad Sutjeską. Partyzanci zostają oblężeni we wnętrzu łuku jaki tworzą rzeki Piva, Drina i Sutjeska. Słabą pozycją w pierścieniu okrążenia jest płaskowyż Vucevo, obsadzono tam jedynie wioskę Mratinje. Tym samym jedno wyjście z wąwozu Pivy pozostało otwarte. Nocą z 9 na 10 czerwca 1943 odziały partyzanckie schodzą w okolicy wioski Gornje Krusevo na dno głębokiego na 1000 metrów wąwozu. Sztab Naczelny przekroczył Sutjeskę 9 czerwca 1943 i ruszył zboczami Zelengory na północ. Wszystkiemu towarzyszy stan oblężenia i grad bomb lotniczych. Tito i kapitan Deakin odnoszą rany, major Stuart ginie. Niemcy znają położenie sztabu dzięki namiarowi radiostacji utrzymującej stałe połączenie z Moskwą. 10 czerwca 1943 partyzanci posuwają się dnem wąwozu, nieustanie atakowani przez lotnictwo. Porzucono najciężej rannych, lżej poszkodowani dostają broń by nie dać się wziąć żywcem. Tito rozkazuje też rozstrzelanie 500 włoskich jeńców z Dywizji „Murge”, którzy wcześniej pomagali ratować rannych partyzantów. 1 Brygada Proletariacka w walce wręcz przerwała niemieckie pozycje. Wyłom poszerzyła 1 Dywizja Proletariacka i wydostała się do zachodniej Bośni. Za nią pierścień oblężenia przeszła 2 Dywizja Proletariacka wraz ze Sztabem Naczelnym, 7 Dywizja Proletariacka „Banijska” i 1 Brygada Dalmatyńska. Nie udało się przebić 3 Dywizji Proletariackiej, obciążonej wieloma rannymi. Odcięta dywizja zostanie zniszczona, ocaleją tylko niewielkie grupki partyzantów. W wyniku bitwy ginie 1300 niezdolnych do walki partyzantów, 300 pielęgniarek i 30 lekarzy(połowa obsady partyzanckiego szpitala). Łącznie ginie ok. 6 000(10-11 000 oraz 2000 zmarłych z głodu i w wyniku zarazy?) partyzantów i nieustalona liczba cywilów. Z kotła wyszło zaledwie około 3000 ludzi, pozbawionych ciężkiego sprzętu i uzbrojenia. Wojska „Osi” zdobywają 10 dział, 16 armat p-panc, 220 karabinów maszynowych, 3608 karabinów oraz skład amunicji. Partyzanci cofają się w Alpy Dynarskie i do środkowej Bośni. W wyniku bitwy czetnicy zupełnie tracą swoje wpływy w Bośni i Hercegowinie. Ich obszar działania zostanie ograniczony do Serbii i Czarnogóry. 19 czerwca 1943 kończy się oficjalnie operacja „Schwarz”. Siły partyzantów są rozbite ale niepokonane.

10 lipca 1943 komunistyczni albańscy partyzanci tworzą Sztab Generalny Armii Narodowowyzwoleńczej. Ich liczebność to ok. 15 000 ludzi. Partyzanci toczą walki przeciwko Włochom i rojalistom komendanta Ballego Kombetara. Tego dnia alianci lądują na Sycylii. Tito przewiduje klęskę Włoch, przenosi swoje siły w zachodnie rejony Chorwacji. Ma nadzieję ugrać jak najwięcej dla siebie po upadku Mussoliniego.

14 lipca 1943 cztery włoskie dywizje atakują rejon Malakastry i Tepelene w Albanii. W Tiranie znajduje się sztab włoskiej GA „Est”, odpowiedzialnej za kontrolę nad Bałkanami. Do GA „Est” należy okupująca Grecję 11 Armia. 9 Armia okupuje zaś Albanię, Czarnogórę i chorwackie wybrzeże. Sztab 9 A także usadowił się w Tiranie, podlega jej sześć korpusów, 15 dywizji, kilka oddziałów czołgów i „czarnych koszul”.

6 sierpnia 1943 nowy dowódca 2 Armii Pancernej, której podlegają wojska niemieckie i chorwackie stacjonujące w NDH, gen. Rendulić otrzymuje od Hitlera rozkaz: „Niech pan wykorzysta potencjał wojskowy Chorwacji, rozbije Titę, w razie potrzeby wyeliminuje Włochów, a następnie niech pan zajmie Dalmację, Czarnogórę i Albanię i niech pan broni wybrzeża”.

Jesień 1943 to dalsze ciężkie walki z partyzantką Tito. Niektóre miejscowości przechodzą kilkadziesiąt razy z rąk do rąk, Foća nad Driną aż 47 razy! Z początkiem jesieni 1943 czetnicy ożywią swoją walkę z okupantem, zajmą Visegrad i zaatakują niemieckie linie komunikacyjne.

8 września 1943 w momencie kapitulacji Włoch w Jugosławii znajduje się 15 włoskich dywizji. 11 spośród nich zostaje rozbrojonych dobrowolnie bądź siłą przez partyzantów. W rejonach włoskiej okupacji wybucha powstanie narodowe, siły Tito reagują niezwykle szybko i sprawnie. Pojedyncze włoskie oddziałów spontanicznie przyłączają się do walki przeciwko Niemcom. Dzięki pozyskanemu uzbrojeniu Tito zdoła powołać pod broń aż 200 000(250 000?) czerwonych partyzantów! W tym 80 000 to świeży rekruci. Zdobyto też trochę czołgów i dział. Po kapitulacji Włoch partyzanci Tito zajmują kilka lekkich jednostek włoskiej floty.

Niemcy wprowadzają w życie plan „Oś”, zajmują Zadar, Split, Dubrownik, Durrës i Vlorę. Rozbrajają stacjonujące tam oddziały włoskie. Dochodzi do starć między byłymi już sojusznikami. Zacięte walki wybuchają w Splicie. Opór Włochów łamie 7 DG SS „Prince Eugen”, ponosząc przy tym ciężkie straty. Gen. Randulić tak to wspomina: „Walka, w której uczestniczyły także sztukasy, trwała kilka dni, dopóki wojskom mniej niż w połowie tak licznym jak przeciwnik, nie udało się przełamać jego pozycji i zmusić go do oddania miasta. Ta nierozważna i bezsensowna walka Włochów kosztowała wojska niemieckie ponad 500 zabitych i rannych, a ich prawdopodobnie nie mniej…”. Dowódca twierdzy Split(Spalato) gen. Fulgosi oraz wszyscy oficerowie i część szeregowców zostaje rozstrzelana. W Dubrowniku na rozkaz Hitlera rozstrzelano gen. Amico wraz ze wszystkimi podległymi mu oficerami. Do Niemców przyłączyła się jedna włoska dywizja, kilka pojedynczych batalionów i baterie. Z partyzantami na Bałkanach będzie walczyć min. 7 batalionów „czarnych koszul”. W Chorwacji powstanie zaś Legion „San Marco”, będzie on działał w ramach niemieckiego V Korpusu Górskiego. Przeważnie są to żołnierze elitarnych jednostek strzelców alpejskich. Gen. Radulić wraz z grupą bojową leci do Tirany i bierze tam do niewoli dowódcę włoskie GA „Est”. Trwają też walki pomiędzy Niemcami, Włochami a partyzantami o Zadar, Dubrownik i Kotor. Niektóre jednostki próbują dostać się do Włoch na pokładach statków żeglugi przybrzeżnej lub kutrów rybackich. Giną jednak na minach, bądź w wyniku nalotów Niemców i aliantów. W Dalmacji 1500 żołnierzy włoskich przechodzi na stronę Tito. Z Włochów, którzy przeszli do partyzantów utworzona zostanie Dywizja „Garibaldi”. 11 września 1943 do dowódcy obszaru operacyjnego „Wschód” dociera rozkaz Hitlera nakazujący rozstrzeliwanie wszystkich włoskich oficerów, którzy po kapitulacji stawiali opór bądź zbiegli do partyzantów.

We wrześniu 1943, po rozbrojeniu jednostek włoskich i Białej Gwardii, komuniści zajęli Prowincję Lublańską, Split i Istrię. Narodowo-wyzwoleńczy komitet Istrii uchwalił połączenie się z Chorwacją w wolnej Jugosławii. 130 tysięcy kilometrów kwadratowych znalazło się w wyniku tego w mocy komunistów. Mihailović traci na kapitulacji Włochów, byli oni siłą, która go tolerowała. A przejęta włoska broń pozwoliła komunistom urosnąć w siłę.

Po upadku Mussoliniego niespokojnie jest w Albanii, przeciwko Włochom występują nacjonaliści i komuniści. Atakowane są posterunki wojska i policji. Komuniści opanowują miasta w południowej części Albanii, nacjonaliści w północnej. Wybucha między tymi siłami wojna domowa, mimo iż w kraju pozostają niemieckie siły okupacyjne.

10 października 1943 włoska DP „Venezia” przekazała komunistom Beranę.

29 listopada 1943 odbyła się druga sesja AVNOJ w bośniackich Jajcach. Jugosławię postanowiono przekształcić w federacyjną wspólnotę równoprawnych narodów. Potwierdzono też uchwały komitetów ludowych o przyłączeniu Istrii, Fiume(Rijeka)i Zadaru do Chorwacji. Słoweńskie Primorje(włoska Gorycja) postanowiono przyłączyć do Słowenii.

12 i 13 sierpnia 1944 Tito spotyka się z Churchillem, tematem rozmów jest min. zarząd okupacyjny na terenach Istrii i Pomorza Słoweńskiego.

W listopadzie 1944 pogorszeniu ulegają stosunki Tito z zachodnimi aliantami. Nie podoba mu się obecność misji wojskowej USA przy Mihailoviciu, zgłasza też pretensje terytorialne do włoskiej Istrii i miasta Fiume(Rijeka). Sytuację zaognia interwencja brytyjska przeciwko siłom ELAS w Grecji.

10 lutego 1945 Brygadę Górską SS przemianowano na 24 Dywizję Górską SS. Jednostka ta składa się zasadniczo z ochotników włoskich, ale walczą w niej także Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie i Ukraińcy. Jednostka ta zwalcza, ze sporą skutecznością, ruch partyzancki w Istrii. Pod koniec wojny zostanie użyta do działań frontowych we Włoszech i skapituluje przed aliantami. Rodowód 24 DG SS wywodzi się od SS-Karstwehr-Bataillon walczącego z partyzantami w północnych Włoszech i Dolomitach. W sierpniu 1944 batalion próbowano rozwinąć w 24 DG SS, jednak w warunkach wojennych okazało się to niemożliwe. Dlatego też w grudniu 1944 przemianowano ją na Brygadę Górską SS(liczyła wówczas 3000 ludzi).

20 marca 1945 jugosłowiańska 4 Armia rusza z rejonu Knina na Triest przez Wzgórza Gorskiego Kotaru.

Na początku maja 1945 armia jugosłowiańska zajmuje Gorycję i półwysep Istria z Pulą. Uprzedza tym samym nowozelandzką 2 DP.

29 września 1945 nowo wybrana Konstytuanta proklamowała powstanie Federacji Ludowej Republiki Jugosławii, składała się ona z Serbii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Słowenii i Macedonii. Terytorium kraju w wyniku wojny powiększyło się z 247 542 do 255 804 kilometrów kwadratowych.

W wyniku wojny Jugosławia straciła 10,8% ludności, 36,5% zakładów przemysłowych, 52% linii kolejowych, 21% budynków mieszkalnych. Pod względem strat w II Wojnie Światowej Jugosławia znalazła się na trzecim miejscu po ZSRR i Polsce. Wojna partyzancka pochłonęła 1 750 000 ludzi. Zginął co dziewiąty obywatel tego kraju. Cały kraj, wraz z infrastrukturą, stoi w ruinie.

Jeżeli chodzi o zbrodnie na narodzie serbskim to: ustasze wymordowali przynajmniej 600 000(800 000?) ludzi, Niemcy 78 000, Węgrzy 30 000, Włosi 20 000, Albańczycy 10 000, Bułgarzy 6 000.

W maju 1945 jednostki ustaszy i domobranów, wraz z wieloma cywilnymi uchodźcami, dotarło aż do austriackiego Bleiburga. Otoczonych przez aliantów i żołnierzy armii jugosłowiańskich ludzi wydano w ręce Tito. Chorwackie dane mówią o 100 000 do 150 000 żołnierzy chorwackich wymordowanych następnie przez komunistów. Wymordowano także wielu cywili, którzy podążali w ślad za wojskiem.

Po wojnie dopełnił się los kilku aktorów dramatu. 17 lipca 1946 rozstrzelano generała Mihailovića. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Dużo chciałem, co nieco zacząłem, lecz wicher historii zmiótł mnie i moje dziedzictwo”. Pochowano go w nieznanym miejscu. Milan Nedić po uwięzieniu prawdopodobnie popełnił samobójstwo. W 1955 roku w górach Serbii poddał się ostatni czetnik. Ante Pavelić pojawił się w Argentynie w 1948 roku jako gość prezydenta Perona. Po jego upadku uciekł do Hiszpanii, gdzie zmarł w szpitalu niemieckim w Madrycie 28 grudnia 1959.

BIBLIOGRAFIA:

Bryan Perrett, „Rycerze Czarnego Krzyża”, Poznań 2009
Tomasz Nowakowski, Mariusz Skotnicki, „Kreta 1941”, Warszawa 1993
Donal Sommerville, Kronika II Wojny Światowej, wyd. 1992
Hubert Marcin Królikowski, „Jugosławia piekło na ziemi”, [w: Taktyka i Strategia 3/2002]
Oblicza Wojny nr.7, „Wojna na morzu”
Oblicza Wojny nr.8, „Bałkany i Kreta”
Oblicza Wojny nr.10, „Bitwa o Moskwę”
Zespół pod kierunkiem M. Michalika, ”Kronika XX Wieku”, wyd. 1991
Gazety Wojenne nr.19, „Bombardowanie Coventry”.
Gazety Wojenne nr.21, „Rommel ląduje w Afryce”.
Gazety Wojenne nr.23, „Atak na Jugosławię i Grecję”.
Martin Clark, „Współczesne Włochy 1871-2006”, Warszawa 2009
J. Lipiński, „Druga Wojna Światowa na morzu”, Warszawa 2010
Peter Fitzsimons, „Tobruk”, Warszawa 2008
Bernard Ireland, „Wojna na Morzu Śródziemnym, Warszawa 2006
Janusz Piekałkiewicz, „Wojna na morzu 1939-1945”, Warszawa 2002
A.B.C. Whipple I zespół redakcyjny Time-Life Books, „Wojna na Morzu Śródziemnym”, Warszawa 1999
Bogdan Antoni Satalecki, „Jugosławia 1941-45”, Warszawa 1998
Antony Bevor, „Kreta – podbój i opór”, Kraków 2011
Janusz Piekałkiewicz, „Wojna na Bałkanach 1940-1945”, Warszawa 2007
Richard Clogg, „Historia Grecji nowożytnej”, Warszawa 2006
Callum MacDonald, „Kreta 1941”, Warszawa 2007
James J. Weingartner, „Dywizja Fuhrera – Leibstandarte SS Adolf Hitler”, Warszawa 2000
„Encyklopedia II Wojny Światowej”, Kraków 1994, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński
Chris Bishop – „Zagraniczne formacje SS”, Warszawa 2008