Squadristi, manganello i olej rycynowy
1918 – KALEKIE ZWYCIĘSTWO:
24 maja 1915 Włochy przystąpiły do wojny z Austro-Węgrami, miesiąc wcześniej podpisały traktat londyński z Anglią, Francją i Rosją. W przypadku zwycięstwa alianci zobowiązali się przyznać Włochom Trydent oraz Istrię z Triestem (w art. 4), Dalmację (art. 5), quasi-protektorat nad Albanią i zgodę na aneksję Vlory (Valony) (art. 6 i 7), uznać włoską suwerenność na wyspach Dodekanezu (art. 8), przyznać turecką prowincję Antalyę (art.9) oraz rekompensatę w koloniach w razie powiększenia imperiów brytyjskiego i francuskiego (art. 13).
W sierpniu 1916 Włochy wypowiadają wojnę również Niemcom.
19 kwietnia 1917 potwierdzono traktat londyński układem podpisanym w Saint-Jean-de-Maurienne.
W 1917 roku po przełamaniu włoskiego frontu pod Caporetto upadł rząd Salandry. Nowy uformował sycylijski prawnik Orlando. Ministrem skarbu został ekonomista i radykał Nitti, który wkrótce zdominował większość kolegów w gabinecie. W grudniu 1917 wszystkie grupy prowojenne, od demokratów jak Bissolati po nacjonalistów jak Federzoni, utworzyli Parlamentarny Związek (Fascio) Obrony Narodowej. W kwietniu 1918 liczył on 156 posłów. Fascio był odpowiedzią na klęskę Caporetto i szerzący się defetyzm. Wzywał do cenzury prasowej i walki z wszelkiej maści „wywrotowcami”. Związek stanowił przeciwwagę dla Unii Parlamentarnej Giolittiego. Powstawały też liczne lokalne Fasci Obrony Narodowej oraz Komitety Oporu, działające poza parlamentem. W tych strukturach zawiązało się wiele przyjaźni, niektóre z tych komórek przerodziły się później w struktury faszystowskie.
15 grudnia 1917 pierwszy raz w artykule w „Il Popolo d’Italia” pojawia się idea „la Trincerocrazia” – arystokracji z okopów. Siłę powojennych Włoch mieli oczywiście budować ci, którzy krwawili w okopach. Redaktor Mussolini pisał: „Ta arystokracja stawia już pierwsze kroki. Już upomina się o swoje miejsce w świecie. Z wystarczającą wyrazistością zaznacza już swoje próby ‘wzięcia w posiadanie’ pozycji społecznych […]. Włochy zmierzają do podziału na wielkie partie: tych, którzy byli, i tych, którzy nie byli; tych, którzy walczyli, i tych, którzy nie walczyli; tych którzy pracowali, i pasożytów […]. Stare partie, starzy ludzie, którzy zabierają się, jak gdyby nigdy nic, do ‘exploitation’ politycznej Włoch jutra, zostaną zmieceni […]. To przewidywanie skłania nas do patrzenia z pewną pogardą na to wszystko, co mówią te stare kapciuchy, pełne przesądów, świętych formuł i starczego zidiocenia”. Wolność, jeśli mogła szkodzić zwycięstwu i zdrowiu narodu, została uznana przez Mussoliniego za zagrożenie.
Na ową arystokrację składali się kombatanci i przede wszystkim ardyci. Arditi były to specjalne formacje szturmowe w czasie wojny, wymagano od nich zawsze odwagi, przemocy i braku skrupułów moralnych. Wojna odcisnęła na nich szczególne piętno, bezwzględna codzienność frontowa powodowała, że szczególnie ciężko asymilowali się w powojennym społeczeństwie.
Do arystokracji należą też futuryści, mający podobnych wrogów – socjalistów i Giolittiego. W swoim periodyku „Roma Futurista” pisali: „Giolitti jest syntezą starych Włoch, miernych, kombinatorskich, biurokratycznych, wahających się […]. Nadzorujmy Giolittiego! Zwalczajmy Giolittiego! Pozbądźmy się ostatecznie Giolittiego! Nie możemy być optymistami, przekonanymi, że jest on skończony”. Futuryści bronili włoskich rewindykacji terytorialnych i prymatu narodu.
8 stycznia 1918 prezydent Wilson ogłasza swoje 14 punktów. Punkt 9 stwierdza: „poprawienie granic Włoch winno być przeprowadzone wzdłuż dającej się wyraźnie oznaczyć linii rozgraniczającej narodowości”. W Dalmacji dla przykładu Włosi większości nie stanowili.
24 lutego 1918 Benito Mussolini wzywa do powstania dyktatury wojskowej z żelazną dyscypliną i nieugiętym duchem, by zapobiec rozlaniu się rewolucji typu sowieckiego na Włochy, mówił wówczas: „Domagam się ludzi okrutnych. Żądam bezlitosnego człowieka, który by miał energię, siłę miażdżenia, nieugiętość w karaniu, zadawał ciosy bez wahania i tym mocniej, im wyżej usytuowany jest winowajca”. Chce wyrwania proletariatu spod wpływu sowieckiego: „Nie chodzi o ‘zawłaszczanie’ dóbr, chodzi o nieprzerwaną ‘produkcję’ nowych. Nie chodzi o zrównanie ludzi w znaczeniu ‘aplatir’, ale o trwałe ustanowienie hierarchii i dyscypliny społecznej. Dopóki ludzie będą się rodzić z rozmaitymi uzdolnieniami, zawsze będzie istniała hierarchia ‘możliwości’”.
W sierpniu 1918 „Il Popolo di Italia” Mussoliniego otrzymuje podtytuł „organ kombatantów i wytwórców”.
24 października 1918 Gabriele D’Annunzio w „Corriere della Serra” pisał: „Nasze zwycięstwo nie będzie kalekie”. (wł. vittoria mutilata – „okaleczone zwycięstwo”)
W listopadzie 1918 naród włoski był strasznie podzielony, kombatanci i dekownicy, chłopi i robotnicy, patrioci i defetyści. Wszechobecne było pragnienie sprawiedliwości – „ziemia dla chłopów” i przekształcona gospodarka przemysłowa. Wojna pozostawiła po sobie dziesiątki tysięcy oficerów przesiąkniętych patriotyzmem, pragnących nadal dowodzić. „Arditi”, byli żołnierze batalionów szturmowych, zawiązują stowarzyszenie „arditi d’Italia”, byli to ludzie często nie mogący znaleźć sobie miejsca w powojennym społeczeństwie. Pisze się o „dwóch Italiach” – „młodych” i „starych”, neutralistów i interwencjonistów, o Italii Włochów zrodzonych w okopach i tych tęskniących za starym porządkiem. Z nastaniem pokoju starcie między dwiema przeciwstawnymi orientacjami rozgorzało w bardzo gwałtownych formach i zdominowało życie polityczne najwcześniejszego okresu powojennego. Mussolini: „Po jednej stronie stoją wszyscy konserwatyści, wszystkie martwe siły narodu, po drugiej – rewolucjoniści, a z nimi wszystkie żywe siły Kraju”, inny cytat: „Precz upiory! Precz trupy, które upierają się nie umierać i nieznośnym odorem swojego rozkładu infekują atmosferę, która musi zostać oczyszczona. My, którzy przeżyliśmy, my powracający [z frontu], żądamy prawa do rządzenia Włochami”.
Giovanni Comisso, wówczas młody kombatant, później pisarz, przedstawia ówczesne aspiracje jego i jemu podobnych: „Wojna uformowała nową świadomość, która szukała swojego wyrazu. Świat wcześniejszy umarł, a powinien powstać nowy. Włochy stoczyły wojnę nie tylko o wyzwolenie terytoriów i ludzi, ale przede wszystkim o wyzwolenie od zasad, idei i obyczajów, które narzuciła im burżuazyjna kasta minionego stulecia. Musiały odnaleźć swoje intymne wartości duchowe, napełnić je mocą i przez nie zdominować świat”.
W okopach zrodziła się pogarda dla polityków, nienawiść do pacyfistów i defetystów – ludzi wzywających do buntu wobec „niepotrzebnej rzezi”. Po wojnie oskarżano parlament i partie o marnowanie pustymi polemikami tego, co kombatanci krwawo wywalczyli. Z jednej strony byli frontowcy – naród, z drugiej dekownicy, parlamentaryzm – zgniła Italia, spekulująca na wojnie, bogacąca się na dostawach wojskowych, Italia pustych dyskusji starych politykierów. W „Il Popolo d’Italia” redaktora Mussoliniego była specjalna rubryka, która oddawała głos ludziom z okopów, ci nie żałowali gorzkich słów zwłaszcza parlamentowi: „Żądamy nowych sił! Stare partie są dla nas martwe! Nie uznajemy żadnej innej partii poza ojczyźnianą, partią tych, którzy wypełnili swój obowiązek, tych, którzy zjednoczyli Italię, tych, którzy cierpieli i przelali własną krew”.
3 listopada 1918 podpisano zawieszenie broni w Villa Giusti k. Padwy. Włochy stają się jednym ze zwycięskich mocarstw. Czy aby na pewno? 5 listopada 1918, w liście do przyjaciela, historyk i filozof Benedetto Croce pisał: „Nasza Italia wychodzi z tego starcia jak z ciężkiej, śmiertelnej choroby, z otwartymi ranami, niebezpiecznie osłabiona, co ciężką pracą może uleczyć jedynie duch ochoczy, silna dusza, otwarty umysł”.
Włochy w I Wojnie Światowej: 671 000 – 700 000 zabitych (6,2% aktywnych zawodowo mężczyzn) (i 500 000 zmarłych żołnierzy?!). 100 000 Włochów zmarło w obozach jenieckich, gdzie przetrzymywano ich w szczególnie trudnych warunkach – włoski rząd zabronił wysyłać rodzinom paczki do uwięzionych, po to by natchnąć żołnierzy perspektywą „koszmaru uwięzienia”. 950 000 mężczyzn wraca z wojny jako kalecy, ranni i ofiary grypy hiszpańskiej. Deficyt urodzeń obliczono na 1,5 mln. W 1914 roku Włochy zamieszkiwało 36,178 mln ludzi, w 1918 roku 35,804 mln.
Dodatkowym nieszczęściem dla Włochów była grypa, w latach 1918-1919 zmarło na nią tyle samo ludzi co poległo w całej wojnie.
23 listopada 1918 w „Popolo d’Italia” pierwszy raz pojawia się idea antypartii, czyli jak pisał Mussolini: „jakiejś organizacji ‘faszystowskiej’, która nie miałaby nic wspólnego z ‘wierzeniami’ i ‘dogmatami’ ani z ‘mentalnością’, a nade wszystko z ‘przesądami’ dawnych partii. Pozwoli to na koegzystencję i wspólnotę działań tych wszystkich, którzy – niezależnie od swoich przekonań politycznych, religijnych, ekonomicznych – zgodzą się na rozwiązanie określonych problemów”. Celami jakie stawiał sobie Benito Mussolini były: odbudowanie stanu gospodarczego kraju, obrona wszystkich zdobyczy zwycięstwa oraz zaspokojenie oczekiwań osób demobilizowanych.
20 grudnia 1918 odbyła się debata parlamentarna, pozwoliła ona rządowi Vittoria Emanuela Orlando negocjować ze stanowiska konieczności poszanowania traktatu londyńskiego. Nie wszyscy politycy zgadzają się z takim punktem widzenia – 27 grudnia 1918 podaje się do dymisji socjalista-reformista Bissolati, 15 stycznia 1919 to samo uczynił minister finansów Francesco Severo Nitti. Obaj chcieli by przestrzegano zasad wilsońskich.
Po I Wojnie Światowej przyznano prawo głosu wszystkim dorosłym mężczyznom we Włoszech (grudzień 1918), które były wówczas monarchiom konstytucyjną. Miało to być zadośćuczynienie dla walczących żołnierzy. Inflacja rujnuje wszystkie warstwy społeczne. Dramatyczna sytuacja niskich warstw społecznych, droga żywność, bezrobocie w miastach. Wzrost wpływów komunistów i socjalistów. Obawa przed nimi sprzyjała wzrostowi poparcia dla faszyzmu. Chłopi wracający z frontu oczekują „ziemi dla chłopów”. Często udało im się ją nabyć od zbiedniałych właścicieli ziemskich. Czasem ziemie zdobywano też siłą. Często dochodziło do „okupacji ziemi”, chłop zajmował nieuprawiany grunt bądź też zagrodzony i zwyczajnie rozpoczynał uprawę. Prawie 1 milion hektarów gruntów przeszedł w ręce chłopów w wyniku sprzedaży bądź okupacji. Na wsi aktywni byli socjaliści, ich izby pracy dyktowały warunki pracy, stawki a nawet rodzaj upraw. W przypadku nie ulegnięcia temu dyktatowi podpalano stogi, stosowano przemoc fizyczną, bojkotowano pracę. Wielcy właściciele ziemscy i więksi dzierżawcy żyli w stanie zagrożenia.
Koniec 1918 – do cywila od zakończenia wojny zwolniono 1,4 mln żołnierzy.
Lata 1918-1919 – dług Włoch wzrasta do 23,3 mld lirów (w latach 1914-1915 wynosił 2,9 mld lirów). Włochy uzależniają się od mocarstw anglosaskich, które w ten sposób zyskują środek nacisku w sporach dyplomatycznych. W latach 1915-1920 Włochy zapożyczyły się w Wielkiej Brytanii na 377 mln funtów, w 1920 roku pożyczyły od USA 1,6 mld dolarów. Lir stracił na wartości 75% w porównaniu z okresem międzywojennym.
POWOJENNA SCENA POLITYCZNA:
Po wojnie powstaje Włoska Partia Ludowa PPI – „Partito Popolare Italiano”. Założona w wyniku fuzji centroprawicowych i lewicowych katolików 18 stycznia 1919. Popierają ja głównie drobni rolnicy. Partia popiera chłopskie żądania w sprawie ziemi i czynszów dzierżawnych. Była to partia świecka, nie reprezentowała interesów kościoła. Była pierwszą próbą stworzenia formacji o charakterze chadeckim. Kierował nią ksiądz Luigi Sturzo, na spotkaniu założycielskim 17 grudnia 1918 mówił: „Partia ludowa powstała (…) jako partia o widocznym zabarwieniu demokratycznym, inspirująca się ideologią chrześcijańską, ale nie uważająca religii za wyróżniający politycznie element”. 18 stycznia 1919 ogłoszono program partii: wybory proporcjonalne, prawa wyborcze dla kobiet, reforma podatkowa, prawodawstwo socjalne gwarantujące ustawową długość dnia pracy, minimalną płacę, warunki higieny pracy, ubezpieczenie od starości, choroby i bezrobocia, obronę właścicieli niewielkich dóbr ziemskich, wolność nauczania i równoprawność dyplomów szkół publicznych i prywatnych, autonomię regionów.
Kolejną liczącą się siło była PSI – Włoska Partia Socjalistyczna („Partito Socialista Italiano”). Skupiała zwolenników rewolucji i ustanowienia dyktatury proletariatu. W lipcu 1920 partia wysłała wysokiej rangi delegację do Moskwy na drugi kongres III Międzynarodówki. Serrati, redaktor naczelny socjalistycznego „Avanti!”, został wybrany do komitetu wykonawczego Kominternu. PSI była ostentacyjnie bolszewicka, popierała strajki i okupacje fabryk. Jej przedstawiciele deklarują następujące cele: dyktatura proletariatu, ustanowienie republiki socjalistycznej i nacjonalizacja środków produkcji. Rewolucyjność pozostała jednak jedynie w sferze deklaracji słownych.
Istnieje także wiele ruchów patriotycznych: Fasci Oporu, Włoskie Fasci Obrony Narodowej, Stowarzyszenie Włoskich Ochotników i wiele innych. Najsłynniejsi byli legioniści D’Annunzia. Po upadku Fiume założyli oni Narodową Federację Legionów Fiumańskich. Członkowie słynnych „arditi”, czyli grup uderzeniowych, też założyli swój ruch, w krótkim czasie skupił on 10 tys. członków. Ich przywódcą był Marinetti, zakładał „fasci” w całych Włoszech. Ruchy te łączyły wspólne cele, atakowały parlament, rząd, Nittiegi, Giolittiego, socjalistów, katolików, biurokratów i tych wszystkich którzy wzbogacili się na wojnie. „Fasci” dominowały w Północnych i Północno-Środkowych Włoszech. Były miejskie a ich organizacja była paramilitarna. Rekrutowały się z byłych oficerów, a najczęściej odwoływały się do studentów – zarówno tych którzy walczyli na froncie jak i ich młodszych kolegów.
Małą ale istotną dla faszyzmu grupą byli futuryści. W lutym 1918 wydali oni program-manifest polityczny Partii Futurystycznej („Partito Futurista”). Wierzyli w Italię jutra – ma być ona „wolna, silna, uwolniona już od wielkiej przeszłości, [niezależna] od cudzoziemca, za bardzo kochanego, i od księży, za bardzo tolerowanych”. Program opierał się na dwóch zasadniczych punktach: radykalnym przekształceniu liberalnego państwa monarchistycznego i gwałtownym antyklerykalizmie. Jeden z najciekawszych postulatów głosił likwidację senatu i zastąpienie go „elite” dwudziestu najśmielszych młodzieńców, poniżej trzydziestego roku życia, wybranych w wyborach powszechnych. W dziedzinie obyczajowej obiecywano swobodę w sferze seksualnej, wyzwolenie kobiety, łatwy i bezpieczny rozwód, koniec małżeństwa jako „zalegalizowanej prostytucji”. Były też założenia zgoła utopijne – zniszczenie rodziny, jako stałej i podstawowej komórki społeczeństwa, w zamian oferowano „stopniowe wprowadzanie wolnej miłości i [instytucji] dziecka państwowego”. Wydają pismo „Roma Futurista”, skierowany do ardytów i futurystów. Organizują też polityczne „Fasci Futuristi” (Związki Futurystyczne), powstają one zaraz po wojnie w miastach Włoch Środkowych i Północnych. Futuryści z aplauzem przyjmują decyzję Mussoliniego o tworzeniu Związków Kombatanckich, są ich pierwszymi organizatorami i animatorami. Mussolini witany był przez futurystów jako „człowiek nowy, o którym futuryzm myślał i którego uwielbia”. Drogi futurystów i faszystów rozeszły się ostatecznie w 1920 r.
1919 – FASZYZM Z SAN SEPOLCRO
W 1919 roku zwolniono 130 tys. oficerów, ponad 20 tys. z nich podjęło studia uniwersyteckie.
W roku 1919 strajkuje ok. 1,5 mln ludzi, w przyszłym roku liczba ta jeszcze wzrasta. Zorganizowano 1860 strajków, nie licząc strajków powszechnych.
1919 – deficyt handlu zagranicznego wynosi 10,5 mld lirów, powoduje to problemy z zaopatrzeniem wielkich miast min. w żywność, tego typu problemy dotyczą zwłaszcza najbiedniejszych.
Styczeń 1919 – wspólna akcja futurystów i Mussoliniego w teatrze La Scala w Mediolanie. Ma ona uniemożliwić Bissolatiemu przedstawienie jego racji. Charakterystyczne dla nich akcje podpalania redakcji gazet politycznych przeciwników faszyści przejęli od ardytów i futurystów. Styl działania skwadr kształtował się więc także poprzez obserwację działań „sojuszników”.
1 stycznia 1919 z inicjatywy Mario Carliego utworzono Stowarzyszenie Włoskich Ardytów („Associazione Arditi d’Italia„), w swoim organie prasowym „L’Ardito” tak o sobie pisali: „Przywróceni życiu cywilnemu, stanowią oni dla wielu przerażającą, niewiadomą zmorę. Nie bardzo wiadomo, czego chcą, po co się organizują, do jakich właściwie celów zmierza ich działanie”. Symboliką Ardytów były czarne sztandary, czaszki ze sztyletami w zębach, w grobowej bieli na funeralnym tle. To wszystko wróci wraz z zawiązaniem faszystowskiego skwadryzmu. Ponad wszystko ardytów wyróżniało „cameratismo” – braterstwo broni i koleżeństwo. Siła polityczna zyskująca takich sprzymierzeńców w walce o wspólne cele miała potężną przewagę nad swoimi przeciwnikami. Przy czym ardyci do partii politycznych nie czuli niczego poza „nieufnością i mdłościami”. Arditi szukali innej drogi, stali się naturalnymi sojusznikami faszystów, choć niewłaściwym by było ich identyfikować tylko z faszyzmem. Aktywizm, nacjonalizm, młodzieńczość – to cechy ardytyzmu, które faszyzm przyjął jako własne.
11 stycznia 1919, podczas wizyty prezydenta USA Wilsona we Włoszech, odbyła się manifestacja zorganizowana przez poetę-futurystę Filippo Marinettiego i Mussoliniego. Zebrali się na niej nacjonaliści, futuryści oraz „arditi”. Marinetti wykrzykuje: „Staliście się ‘arditi’ dzięki umiłowaniu siły, nowatorskiego ducha, ducha rewolucyjnego, ducha futurystycznego. Staliście się ‘arditi’ dzięki umiłowaniu siły i pięknego, heroicznego gestu. (…) Jesteście pierwsi, najwięksi, najgodniejsi. Jesteście panami nowych Włoch”.
15 stycznia 1919 D’Annunzio pisze w „Liście do Dalmatyńczyków”, opublikowanym w „Corriere Della Serra”: „Walczyliśmy o największe Włochy. Chcemy Włoch większych. (…)Oczekujemy ich takich, jak to wcześniej ogłosiliśmy”.
7 lutego 1919 włoska delegacja na konferencji międzynarodowej w Paryżu przedstawia roszczenia wynikające z traktatu londyńskiego. Przedstawiono też żądania dodatkowe – Fiume (Rijeka) i Spalato (Split), zgodne z zasadą narodowościową Wilsona. Żądania spotkają się ze sprzeciwem amerykańskiego prezydenta i przywódców przyszłej Jugosławii.
Wiosna 1919 r. – proces demobilizacji armii nieco wyhamował. Rząd chciał zapewnić krajowi rezerwy wojskowe na okres negocjacji międzynarodowych, jak i uniknąć napięć społecznych spowodowanych dużą liczbą byłych wojskowych pozostających bez pracy. Mimo to zwielokrotnia się liczba wystąpień społecznych, protesty dotyczą płac i warunków pracy. Okres od wiosny 1919 do jesieni 1920 nazywany jest „biennio rosso” – czerwone dwulecie.
9 marca 1919 „Il Popolo di Italia” Mussoliniego zapowiada, że „23 marca zostanie utworzona antypartia”. Zapowiada ogłoszenie republiki, powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn i kobiet, zastąpienie Senatu Izbą Pracy, zniesienie poboru do wojska, wolność słowa, wyznania, zrzeszania się, manifestacji indywidualnych i zbiorowych, zniesienie przemysłowych i finansowych spółek akcyjnych, ośmiogodzinny dzień pracy, konfiskatę zysków wojennych. Faszyzm określał się jako trzecia droga, inna niż międzynarodowy socjalizm i bolszewizm oraz system parlamentarny. Dal kombatantów atrakcyjna gdyż, klasa rządząca była nieudolna i bezsilna, zaś socjalizm i bolszewizm potępiały wojnę i jej wartość rewolucyjną.
22 marca 1919 PSI przystępuje do III Międzynarodówki.
23 marca 1919 35 letni Benito Mussolini założył Włoskie Związki Kombatantów („Fasci Italiani di Comabattimento„). Ruch ten na początku sytuował się na zbiegu rewolucyjnego nurtu anarchizującego i ruchu nacjonalistycznego. Przeciwieństwa tę łączy pragnienie zniszczenie „Italietty” (małej Italii) starego społeczeństwa burżuazyjnego, jej liberalizmu i instytucji parlamentarnych. Na inauguracyjnym spotkaniu „Fasci di Combattimento” Mussolini mówił: „To my jesteśmy w Italii jedynymi ludźmi mającymi prawo mówić o rewolucji […] My już rewolucji dokonaliśmy. W maju 1915 roku. Wystartowaliśmy w tamtym maju, który był wspaniale i cudownie rewolucyjny, ponieważ przełamał haniebną sytuację w kraju i przesądził […] o włączeniu do wojny światowej”. Spotkanie odbywa się w salonie koła Związku Przemysłowo-Handlowego, przy Piazza San Sepolcro w Mediolanie. Było to zwyczajowe miejsce spotkań nacjonalistów. „Fasci” podobne są do „arditi”. Pierwszemu zgromadzeniu faszystowskiemu przewodniczył kapitan „arditi” Ferruccio Vecchi. Program „Fasci” miał radykalny charakter: zgromadzenie konstytucyjne, zniesienie senatu, ziemia dla chłopów, przejęcie własności kościelnej i zmiany w systemie podatkowym. W latach 1919-1920 ruch nie był specjalnie skuteczny, skupiał się głównie w Bolonii, Trieście i Mediolanie. Jedynym spoiwem dla uczestników wiecu założycielskiego ruchu faszystowskiego był wspólny wróg – Partia Socjalistyczna, zwalczana z powodu jej przeszłości neutralistycznej i jej propagandy, przeciwnej interwencjonizmowi, wojnie i kombatantom.
Na początku lat trzydziestych Mussolini wspominał, we wprowadzeniu do doktryny politycznej i społecznej, kodyfikowanej dla „Enciclopedia Italiana”, faszyzm sprzed San Sepolcro: „Faszyzm nie był trzymany na uwięzi jakiejś doktryny, z góry wypracowanej za biurkiem. Narodził się z potrzeby czynu i był czynem. Nie był partią, ale w dwóch pierwszych latach był antypatią, ruchem. Nazwa, którą nadałem organizacji, określała jej cechy. Jednak ten, kto odczytywałby ponownie, ze spleśniałych już stronic, sprawozdanie ze zgromadzenia ustanawiającego włoskie ‘Fasci’ kombatanckie, nie znajdzie tam doktryny, ale serię sugestii, przewidywań, wzmianek. Te zaś, uwolnione z nieuniknionych pokładów przypadkowości, miały później, po kilku latach, rozwinąć się w wiele stanowisk doktrynalnych, które uczyniły z faszyzmu doktrynę polityczną samą dla siebie – odmienną w stosunku do wszystkich innych, minionych i współczesnych”.
Kwiecień 1919 – pracodawcy zorganizowali się w „Confindustria” (Powszechna Konfederacja Włoskiego Przemysłu).
14 kwietnia 1919 prezydent Wilson przedkłada memorandum w sprawie granicy włosko-jugosłowiańskiej bez Dalmacji, części Istrii i statusem autonomicznym dla Fiume. Pomijając włoski rząd amerykański prezydent zwrócił się do narodu włoskiego, aby wyjaśnić swoje racje polityczne. Znieważony Orlando, w geście protestu, zdecydował 24 kwietnia 1919 o wyjeździe włoskiej delegacji z Paryża. 29 kwietnia 1919 zaaprobowała ten krok Izba Deputowanych. Obradujący niespecjalnie się tym przejęli, Francuzi, Brytyjczycy i Japończycy podzielili między siebie niemieckie posiadłości kolonialne.
15 kwietnia 1919 faszyści zdewastowali i podpalili siedzibę socjalistycznego dziennika „Avanti!”. (podobna informacja dotyczy także futurystów, być może ich akcja została przypisana faszystom lub autor nie potraktował ich rozłącznie)
28 kwietnia 1919 utworzono Ligę Narodów. Włochy uzyskały status jednego z pięciu stałych członków przewidzianych w statucie tej organizacji.
Maj 1919 – w pierwszych pięciu miesiącach tego roku do Włoch dostarczano miesięcznie 484 tys. ton węgla. Na podstawie umowy z lutego 1918 miesięczne dostawy aliantów wynosiły 690 tys. ton, koniec wojny spowodował kryzys także w tej dziedzinie.
29 maja 1919 delegacja włoska powróciła na konferencję w Paryżu, zdołała uzyskać zgodę na korzystny przebieg granicy włosko-austriackiej.
Czerwiec 1919 – rozruchy spowodowane brakami aprowizacyjnymi w środkowych i północnych Włoszech. Powoduje to zwyżka cen żywności, a nawet jej braki. Doszło do plądrowania i rabowania sklepów i magazynów. Powołano komitety które rekwirowały zapasy i dekretowały ich cenę. Ceny często spadły o połowę. Teraz niezadowoleni byli właściciele sklepów, sprzedawali za pół ceny, a rabusie unikali kary. Najczęściej było tak, że dzisiejsi strajkujący byli dekownikami z czasów wojny. To tylko podsycało konflikty społeczne. 30 czerwca 1919 w Forli w Romanii odbyły się manifestacje przeciwko drożyźnie środków do życia. W tym miesiącu rozpoczyna się także strajk w zakładach metalurgicznych w Neapolu.
6 czerwiec 1919 ukazał się manifest w „Popolo di Italia”. Faszyści żądają utworzenia Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowania od 21 roku życia, prawa głosu dla kobiet, reprezentacji proporcjonalnej, autonomii lokalnej, referendum z inicjatywy ludu, zniesienia Senatu, policji politycznej, tajnej dyplomacji, armii wyłącznie obronnej, konfiskaty dóbr kongregacji, zakazu spekulacji na giełdzie, emerytury od 55 roku życia, 8-godzinnego dnia pracy, prawnego zagwarantowania minimum płac, dochodzącego do 85% podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych. Mussolini podkreśla, że jego ruch nie może być oportunistyczny.
19 czerwca 1919 rząd Orlando został odwołany przez Izbę Deputowanych z powodu niepowodzeń w polityce zagranicznej. 23 czerwca 1919 zastąpił go gabinet pod przewodnictwem Francesco Saverino Nittiego. Dyplomacją kierował teraz Tomasso Tittoni.
28 czerwca 1919 Włochy podpisują traktat wersalski z Niemcami.
Lipiec 1919 – okradziono 200 sklepów w Mediolanie.
3 lipca 1919 Mussolini pisze w „Popolo d’Italia”: „Gdy osiągniemy, zgodnie z naszą myślą, rozwiązanie fundamentalnych problemów, które dziś nękają włoski naród, Faszyzm nie będzie się upierał przy życiu, jak anachroniczna nadbudówka zawodowców pewnego rodzaju polityki. Będzie umiał umrzeć wspaniale, bez uroczystych grymasów. Jeśli młodzież z okopów i ze szkół zbiega się do ‘Fasci’ […], to dzieje się tak dlatego, że w ‘Fasci’ nie ma spleśniałych stałych idei, czcigodnych nudziarstw staruszków, hierarchii konwencjonalnych wartości, ale jest młodzieńczość, jest rozmach i wiara. Faszyzm zawsze pozostanie ruchem mniejszości. Nie może upowszechniać się poza miastem”.
Lipiec-sierpień 1919 – robotnicy rolni okupują wielkie posiadłości ziemskie w prowincji rzymskiej. Ruch strajkujących rozciąga się na Południowe Włochy (Apulia i Sycylia), a następnie Emilię-Romanię i dolinę Padu, obejmując powierzchnię 27 tys. ha. W wystąpieniach bierze udział 500 tys. robotników rolnych. Żądają prawdziwej reformy rolnej, zapowiadanej przez rządy Salandry i Orlanda.
Sierpień 1919 – nowe prawo wyborcze wprowadzone przez rząd Nittiego. Wprowadzono system proporcjonalny (9.VIII). Premier chciał w ten sposób przypodobać się katolikom i wzmocnić reformistyczny odłam socjalistów. W 54 wielkich okręgach wyborczych wybierano 508 deputowanych z list partyjnych. Był to prawdziwy przewrót konstytucyjny, chociaż mało kto się tego spodziewał. Nitti we wrześniu 1919 spodziewał się, że do parlamentu nie trafi więcej jak 60 posłów socjalistycznych. Giovanni Amendola wyrokował: „System list wyborczych oznacza abdykację partii liberalnej […] na rzecz sojuszu czerwono-klerykalnego”. Koniec systemu liberalnego faktycznie nastąpił. W sierpniu 1919 ogłoszono we Florencji powstanie republiki socjalistycznej, przetrwała trzy dni. W tym miesiącu powstaje też „Confagricola” (Powszechna Konfederacja Włoskiego Rolnictwa).
Fragment artykułu „Fascio di combattimento”, który ukazał się w periodyku „Il Velino” z 24 sierpnia 1919, świetnie oddaje nastroje kombatantów wobec parlamentu i partii: „Należy odnowić i wymieść wszystkie te starocie, które przeżyły już swój czas, należy oczyścić parlament z tych bezużytecznych [figur]. Rozdętych tylko próżnymi przemowami, drżących za każdym powiewem silniejszego wiatru wywrotowego. [Należy] wymieść cały ten cuchnący gnojownik zdrajców i zastąpić go młodością silną i śmiałą, młodością nowych umysłów, otwartych na czyste światło prawdy, ludźmi, którzy umieli roztropnie podejmować własne decyzje, gdy działali na granicy życia i śmierci – ludźmi będącymi najsilniejszymi tętnicami i nerwami narodu. Niech Montecitorio będzie obozem kombatantów, ludzi umiejących reprezentować go z godnością, a nie przytułkiem ogłupiałych megalomanów, czerpiących kretyńską przyjemność z samych znaczków poselskich, dyndających na nich”.
Wrzesień 1919 – rządowa instrukcja nakazuje prefektom uznać okupacje nieuprawianych gruntów w zamian za obietnicę ich uprawy, chłopskie kooperatywy mogły je zachować przez 4 lata. Dekret z 2 września 1919 wydany przez ministra rolnictwa Visochiego pozwalał prefektom wyrażać zgodę „w określonych warunkach na zajęcie nieuprawianej ziemi tam, gdzie potrzeba wymaga stymulowania produkcji rolnej i zakończenia siłowego i samowolnego zajmowania terenów przez ludność”. Rozporządzenie tylko nasiliło zjawisko okupacji. Hutnicy z fabryki Fiata w Turynie stworzyli pierwszą radę fabryczną. Ma ona zastąpić wewnątrzzakładową komisję oskarżaną o organizację współpracy związków zawodowych z dyrekcją. Rząd Nittiego powołał Gwardię Królewską dla zapewnienia porządku. W swoich okręgach prefekci mogą podejmować zdecydowane działania, nie istniała jednak ogólnokrajowa dyrektywa w tej sprawie.
10 września 1919 pokój aliantów z Austrią podpisany w Saint-Germain-en-Laye. Włochy otrzymały: południowy Tyrol (Trydent i górna Adyga) po Brenner z 250 tysięczną ludnością niemieckojęzyczną, Triest z Istrią, część Karyntii, Krainy i północ Dalmacji (Zarę – chorwacki Zadar) wraz z 4 wyspami oraz miasto Trent. Naród był rozgoryczony rezultatem wojny po stronie Ententy. Powierzchnia kraju została zwiększona o 8%. Włochy zażądały dodatkowo miasta Fiume, w samym mieście liczebnie przeważali Włosi i chcieli przyłączenia ich miasta do Królestwa Włoch. Amerykański prezydent Woodrow Wilson odrzucił żądania Włochów co do większości Dalmacji i Fiume. Italia nie dostała także żadnej niemieckiej kolonii w Afryce, zazdrośnie trzymanych w rękach Anglików i Francuzów. D’Annunzio znów mówił o „okaleczonym zwycięstwie”. Włosi poza swoimi byłymi sojusznikami winili za tą sytuację słabość rządu Francesco Saviero Nittiego, premiera od czerwca 1919. D’Annunzio mówił o nowym premierze „nikczemny tchórz”. Popularność rządu spadła po ogłoszeniu amnestii dla dezerterów i obcięciu wydatków na wojsko.
FIUME:
9 lipca 1919 rozwścieczony do granic wytrzymałości tłum, podburzany żądaniami przyłączenia miasta do Włoch, zamordował 9 żołnierzy francuskich. Międzysojusznicza komisja śledcza zażądała wycofania włoskich oddziałów, odwołania ich dowódcy, gen. Grazioli, rozwiązania Legionu Ochotników z Fiume oraz przysłania zagranicznych kontyngentów, zwłaszcza brytyjskiego, celem zapewnienia porządku. Ten kryzysowy moment wykorzystał D’Annunzio.
12 września 1919 Włochy zdobywają port w Fiume (Rijeka), nie przyznany w wyniku paktu pokojowego. Ogłoszono wyzwolenie Kwarneru – zatoka adriatycka, nad którą leży Fiume. Na czele operacji stoi D’Annunzio wspierany przez wybitnych nacjonalistów, wysokich rangą oficerów (gen. Francesca Grazioli i adm. Enrica Millo – wojskowy gubernator Dalmacji) i jednego lub dwóch przemysłowców. Przywódca i jego poplecznicy są rozczarowani postanowieniami traktatu wersalskiego i traktatu z Saint-Germain, jak również utworzeniem rządu Nittiego, który całkowicie wykluczył uczestnictwo w rządzie członków bliskiego nacjonalizmowi Parlamentarnego Związku Obrony Narodowej. Na Fiume ruszyła dwutysięczna armia rebeliantów, w tym „arditi” i żołnierze regularnej armii. „Comandante” D’Annunzio okupował miasto przez 15 miesięcy, Fiume stało się symbolem postaw patriotycznych. Do miasta spływali ochotnicy z całych Włoch, byli tam zarówno nacjonaliści i anarchiści, a także różne inne grupy. W mieście wprowadzono milicję, witano się rzymskim pozdrowieniem a niezadowolonych częstowano rycyną. To wszystko oraz okrzyk „Eia, eia, alala” miało być charakterystyczne także dla zbliżających się rządów Mussoliniego. Były też inne cechy zbieżne z faszyzmem: kult wodza i wielkie zgromadzenia o charakterze niemal liturgicznym, podczas których tłum miał przeżywać łączność duchową z przywódcą. Fiume otrzymało konstytucję spisaną przez przyjaciela „Comandante”, syndykalistę Alceste De Ambrisa (10 stycznia 1920 mianowany szefem rządu Fiume). Opublikowane 12 września 1919 „Statuti Della Reggenza Carnaro” (Statuty Regencji Carnaro) [inna nazwa „Carta del Carnaro” – Karta Kwarneru] głosiły min.: Fiume ogłoszono państwem producentów – każdy był przypisany do jednej z gildii lub korporacji kierujących gospodarką, władza ustawodawcza zaś miała należeć do korporacji. W dokumencie znalazł się też apel do narodów proletariackich przeciwko „Świętemu Przymierzu plutokratów”, przekazano też wyrazy sympatii rewolucjonistom sowieckim, również nienawidzących świata burżuazji. Konstytucja ustanawiała pełną i całkowitą równość wszystkich obywateli, bez różnicy płci, wyznania czy przekonań politycznych – tak w odniesieniu do praw, jak i do obowiązków. W dziedzinie kultury i przemian społecznych zwrócono się w kierunku futuryzmu i dadaizmu, pochwalano wolność seksualną, zezwalano na rozwody i używanie środków odurzających. Na kongresie w Rzymie Mussolini odrzuci „Kartę Kwarneru”. Utworzono też Ligę Fiumeńską („Lega di Fiume„) – przeciwstawność Ligii Narodów, która miała zrzeszać wszystkie uciśnione narody i próbowała nawiązać kontakt ze wszystkimi ruchami wyzwoleńczymi na świecie. Oczywiście ten projekt pozostał bardziej w sferze marzeń niż realnych czynów. Zainicjowano nawet kontakt z ruchem socjalistycznym i z rosyjskim bolszewizmem, Fiume miało ambicję być stolicą antykapitalistycznego Świętego Przymierza. Popularność rebelii była tak duża, że premier Nitti bał się użyć armii, która niewątpliwie wsparłaby D’Annunzio. W połowie 1920 roku Nittiego zastąpił ponownie Giolitti, okazał się bardziej skuteczny w tłumieni rebelii. W listopadzie 1920 Włochy doszły do porozumienia z Jugosławią, na mocy traktatu w Rapallo, Fiume stało się „wolnym miastem”. W Boże Narodzenie 1920 roku Giolitti wysłał do Fiume flotę wojenną. D’Annunzio poddał się niemal natychmiast po bombardowaniu miasta z morza. Giolitti zyskał opinię bratobójcy i człowieka pozbawionego uczuć patriotycznych. Źródła nieco różnią się w tym aspekcie, min. o walkach o Fiume można przeczytać – oddziały gen. Caviglia staczają kilka potyczek ze zwolennikami D’Annunzia, po nich następują negocjacje. Walki trwają cztery dni, po nich D.Annunzio odstąpił władzę Radzie Narodowej Fiume, która rozpoczęła negocjacje z władzami włoskimi. Ostatecznie zbuntowany poeta opuścił miasto 18 stycznia 1921. Klęska osłabiła jego znaczenie w kołach nacjonalistycznych, wzmocniła zaś Mussoliniego, który trzymał się od awantury z daleka, wspierając ją jedynie w formie słownej.
Październik 1919 – związkowe pośrednictwo pracy zostaje uznane i otrzymuje państwowe subsydia.
12 października 1919 stary lider liberałów Giovanni Giolitti krytykuje przystąpienie Włoch do wojny, postuluje zwiększenie uprawnień parlamentu, opodatkowanie spadków i wprowadzenie podatku dochodowego.
Listopad 1919 – bezrobocie sięga dwóch milionów ludzi. Jest to efekt zwalniania żołnierzy do cywila (P. Foro – „Faszystowskie…” podaje, że liczba ta nie zawiera żołnierzy zwalnianych do cywila!?). Płace spadają o połowę, szaleje inflacja. W latach 1919-1920 Fiat jest wyjątkiem któremu udało się utrzymać produkcję na normalnym poziomie, głównie dzięki zapotrzebowaniu wojska na ciężarówki i ambulanse.
16 listopada 1919 odbywają się pierwsze wybory parlamentarne według nowych zasad – system proporcjonalny, przy zachowaniu zasady głosowania powszechnego dla mężczyzn, jako, że uchylono klauzulę z 1912 r. dotyczącą analfabetów poniżej 30 roku życia. Radykałowie uzyskują 67 miejsc, reformistyczni socjaliści 21 (32?), zwolennicy Giolittiego zdobywają zaledwie 91 miejsc, a prawicowi liberałowie 23. Nową izbę zdominowały dwie partie masowe: socjaliści mający 32,4 (32,2?) proc. głosów i 156 miejsc (w 1913 r. 52 miejsca) oraz katoliccy „popolari” (PPI) z 20,5 proc. głosów i 100 miejscami. Partie dotychczas rządzące tylko na południu zdobyły ponad połowę głosów. Rządy liberałów mogły przetrwać jedynie pozyskując socjalistów bądź katolików z północy. Z list kombatantów wybrano tylko 17 posłów. Faszyści, futuryści i „arditi” wystawiają wspólną listę w Mediolanie, uzyskali zaledwie 4657 głosów na 270 tys. ogółem. Niewysoka była frekwencja, wyniosła 56,6%. Zwłaszcza w miastach wiele osób nie poszło do urn, co świadczyło o obojętności części społeczeństwa i jego nieufności wobec instytucji liberalnych.
Mussolini nadal pisze dla „Popolo d’Italia” i to, a nie „fasci”, utrzymuje go na powierzchni. Z wrodzonym talentem dziennikarskim przyszły Duce przekształcił tą gazetę w rzecznika wszystkich niezadowolonych. Potrzebne na jej wydawanie pieniądze uzyskiwał od przemysłowców – baronów cukrowych, magnatów stalowych czy właścicieli stoczni. Walka o utrzymanie gazety trwa dwa lata. Wyjściem politycznym dla Mussoliniego stało się formowanie „kadrówek” – organizacji paramilitarnych, kierowanych przez byłych oficerów. Triest, miasto głęboko patriotyczne, szybko został zdominowany przez te grupy. Bojówkarze byli dobrze uzbrojeni i cieszyli się wsparciem wojska. Odtąd faszyzm zaczyna ewoluować w kierunku walki z tradycyjną lewicą, jego celem staje się zniszczyć „czerwonych”.
Grudzień 1919 – „fasci” Mussoliniego liczy zaledwie 870 członków.
1 grudnia 1919 faszystowscy i nacjonalistyczni bojówkarze pobili deputowanych socjalistycznych, którzy zbojkotowali przemówienie tronowe podczas otwarcia sesji parlamentu. W roku następnym dochodzi do wielu podobnych aktów przemocy.
Koniec 1919 roku – PPI ma 250 tys. członków. Partia jest niezwykle różnorodna, ale z tego powodu bardzo niespójna. Punktem spójnym dla wszystkich jej członków jest wiara.
1920 – CZERWONY ROK:
1920 – „czerwony rok”, szerzą się strajki okupacyjne we Włoszech (min. Sestri Ponente w Ligurii – 18 stycznia, w fabryce Ansaldo w Viareggio – 19 lutego, w zakładach obróbki drzewa w Astri w Piemoncie – 2 marca, w neapolitańskich zakładach mechanicznych Miani i Silvestri – 24 marca, w Fabrycjach Ilva w Piombino – 10 czerwca, a w sierpniu i wrześniu w różnych zakładach w Turynie i Mediolanie). W 2070 strajkach tego roku bierze udział 1,9 mln ludzi. PNF (partia faszystowska) zyskuje poparcie przemysłowców. Zyskuje też coraz większe poparcie nie tyko w miastach, ale i na wsi. Silnie zakorzenia się na Nizinie Padańskiej, popierany przez właścicieli średnich i wielkich majątków, finansują oni faszystów, widząc w nich mur przeciwko „czerwonym”. Produkcja zboża wynosi 3,7 mln ton – w 1913 roku wynosiła 5,6 mln ton. W podobnym okresie produkcja kukurydzy spada z 2,9 do 2,4 mln ton.
Styczeń 1920 – strajki kolejarzy, pocztowców i pracowników telegrafu. W kwietniu i we wrześniu strajki te ponawiano. W tym miesiącu albański parlament powołał w Tiranie rząd tymczasowy i odrzucił jakąkolwiek formę włoskiego protektoratu. Premier Nitti i jego gabinet akceptują tą decyzję, nakazują wycofanie na wybrzeże 70 tys. ludzi gen. Piacentiego.
Faszyzm coraz częściej operuje takimi hasłami jak nacjonalizm i imperializm. 1 stycznia 1920 Mussolini pisze w „Popolo d’Italia”: „Niechże to, że Italia jutra musi ‘żeglować’, staje się prawdą, zdobywającą świadomość Włochów; nie krzyż chcielibyśmy widzieć w godle państwowym, ale kotwicę lub żagiel. Jest absurdem, nie wypływać na morza, skoro morza otaczają nas z trzech stron”. W „L’Ardito” pisze o tym także Bottai, według niego imperializm włoski nie powinien mieć cech imperializmu anglosaskiego: „cynicznego”, „krwawego”, „złodziejskiego” i „antylibertariańskiego”.
8 stycznia 1920 rozpoczyna się wielki strajk robotników rolnych w regionie Emilii-Romanii.
Styczeń-marzec 1920 – manifestacje robotników rolnych w Emilii-Romanii domagających się lepszych kontraktów, zwłaszcza, że w wyniku ofiar wojennych rąk do pracy bardzo brakuje i nie ma konkurencji.
Marzec 1920 – strajki przeciwko wprowadzeniu obowiązkowego czasu letniego (22.III). Do Turynu i Piemontu wysłano 50 tys. sił porządkowych.
22 kwietnia 1920 zatwierdzono dekret Falcioniego, dąży on do ograniczenia przekazywania ziemi rolnikom „do terenów nieuprawnych lub uprawianych w sposób niewystarczający” i przekazywania ich „stowarzyszeniom lub legalnym związkom, które uprawiają już ziemie i je posiadają”. 125 tys. nowych właścicieli uzyskało 250 ha ziemi.
24-25 kwietnia 1920 (maj 1920?)- drugi kongres „Fasci di combattimento” w Mediolanie. Przyjęto nowy program – „Postulati del programma fascista”, o wiele mniej radykalny. Faszyzm zyskuje w kołach konserwatywnych i wśród średniej patriotycznej burżuazji. Faszyści uznali przemoc za polityczny instrument swojej działalności. Futurystów usunięto ze Związków Kombatanckich. Mussolini chce narzucić programowe wyrzeczenie się przez „Fasci” republikanizmu i antyklerykalizmu, uzasadniał to programowym brakiem uprzedzeń faszyzmu. Futuryści pomału odżegnują się od polityki i wracają do korzeni – do sztuki.
Maj 1920 – strajki ogarniają biura rzymskiego magistratu. Podczas ósmego kongresu Włoskiej Federacji Pracowników Metalurgii („Federazione italiana degli operai metallurgici”) jej sekretarz generalny Bruno Buozzi żąda 40% podwyżki płac, odszkodowań za zwolnienia z pracy oraz 12 dni płatnego urlopu w roku. By wywrzeć nacisk na rząd federacja popiera strajki okupacyjne w zakładach metalurgicznych Lombardii, Piemontu i Ligurii.
Czerwiec 1920 – Albańczycy atakują włoskie siły w mieście Vlora.
10 czerwiec 1920 – upadek gabinetu F. Nittiego pod wpływem opozycji popolarów.
15 czerwca 1920 – utworzenie gabinetu G. Giolittiego, poprzednio sprawował urząd w 1914 r. By pozyskać PPI przekazuje partii resorty rolnictwa i skarbu. Nie jest to jednak trwały układ, obie strony szukają dla siebie nowego partnera. Spowodowane jest to głównie gestami skierowanymi przez Giolittiego w kierunku socjalistycznych związków zawodowych, co spowodowało niechęć katolickich związkowców.
27 czerwca 1920 nowy premier Giolitti ogłosił w Izbie swoją przychylność dla utworzenia niepodległej Albanii oraz oznajmił, że nie zamierza zatrzymywać oddziałów po drugiej stronie Adriatyku, nawet jeśli zgadza się z koniecznością utrzymania Vlory do czasu, aż Albania stanie się dobrze zorganizowanym państwem.
Lato 1920 – mnożą się akty przemocy w wykonaniu faszystowskich bojówkarzy skwadrystów („squadristi”), ubrani w czarne koszule na wzór „arditi” z I Wojny Światowej bojówkarze byli grupowani w grupy (squadre). Skwadry są finansowane przez stowarzyszenia rolnicze z doliny Padu, Toskanii i Umbrii.
Lipiec 1920 – strajk w wojsku przeciwko możliwemu wysłaniu go do Albanii. Skwadryści podpalają hotel „Balkan” – siedzibę organizacji słoweńskich w Trieście. Związki Kombatanckie Mussoliniego to już 30 tys. ludzi.
24 lipca 1920 Izba Deputowanych uchwala zakaz emisji anonimowych papierów wartościowych notowanych na giełdzie (Mussolini uchyli go po dojściu do władzy).
1 sierpnia 1920 Mussolini pisze o atmosferze „czerwonego dwulecia” w „Popolo d’Italia”: „W obecnych warunkach anarchiści mają ułatwioną grę; powiedzcie Włochom, aby nie płacić [podatków], a nie zabraknie wam poparcia. Śledzimy bardzo uważnie, ale bez satysfakcji, rozwój tej ostatniej tragikomedii. Masy robotnicze dają żałosne widowisko: rzucają się od prawicy do lewicy i na odwrót, czepiają się to jednej, to drugiej iluzji, szukają każdego błahego pretekstu do strajkomanii. Jednak już dziś jest jasne, że ten eliptyczny taniec skończy się chaosem i w konsekwencji ostrą reakcją”.
3 sierpnia 1920 podpisano układ przewidujących wycofanie wszystkich włoskich sił z Albanii oprócz tych stacjonujących na wyspie Sazan, stanowiącej ważny punkt strategiczny. Nacjonaliści grzmią o rządzie pozbawionym wszelkich ambicji.
10 sierpnia 1920 – Sevres, podpisanie traktatu pokojowego aliantów z Turcją. Francja, Wielka Brytania i Włochy podzieliły się Anatolią. Włochy zrezygnowały z wysp Dodekanezu, z wyjątkiem Rodos.
Wrzesień 1920 – akcja okupowania fabryk. Rozpoczął go spór o płace w przemyśle maszynowym. 400 tys. robotników przejęło fabryki i stocznie, wyrzuciło zarządzających nimi. Rozpoczęto produkcję drutu kolczastego i uzbrojenia w celach samoobrony. Strajkujący utrzymywali się ponad 4 tygodnie, jedząc z „komunistycznych kuchni” a pieniądze zyskując z kradzieży z fabrycznych sejfów. Rząd Giolittiego udawał, że nic się nie dzieje. Akcja według premiera miała zakończyć się sama z braku surowców i nowych zamówień. 10 września 1920 przedsiębiorcy z Turynu zwrócili się do premiera Giolittiego z listem, protestowali w nim przeciwko „całkowitej bezczynności rządu, graniczącej ze współudziałem w poczynaniach gwałcicieli prawa i ustaw”, dodali też, że „postawa rządu nie pozostawia obrońcom dzisiejszych instytucji cienia iluzji na temat możliwości, jakie posiada sam rząd, aby obronić ustawowe wolności”. Podobne obawy wyrażą część klasy średniej oraz drobni i średni właściciele ziemscy, sytuacja wydaje im się przedrewolucyjna. W końcu powołano komisję do prac nad ustawą która miała uczynić obowiązkową „związkową kontrolę fabryk”. W komisji zasiadło po 6 przedstawicieli „Confindustrii” i Powszechnej Konfederacji Pracy. Okupacje skończyły się, ale dokonało się to wśród powszechnych złorzeczeń. Przemysłowcy byli wściekli, nie chcieli pozwolić związkom na jakiekolwiek zarządzanie. Sama ustawa przepadła w parlamencie w lutym 1921. Robotnicy wykwalifikowani otrzymali podwyżki płac od 10 do 12%, niewykwalifikowani o 20%, wynegocjowano płatne dni wolne i zasiłek z tytułu zwolnienia. Pracodawców zaniepokoiło mianowanie syndykalisty Artura Labrioli ministrem pracy. Minister finansów wprowadzał podatek od luksusu. Mówiono o podatku od zysków wojennych sięgającym 100%. Planowano przyznać związkom zawodowym kontrolę nad państwowymi biurami pracy, tak aby to nie pracodawca mógł decydować o tym kogo chce zatrudnić. Pracodawcy odbierali to jako oczywisty sojusz rządu ze związkami zawodowymi.
6 września 1920 – konferencja w Stresie na temat zbliżenia Niemiec i Włoch.
24 września 1920 – w okólniku wysłanym do oficerów odpowiedzialnych za propagandę płk. Camillo Caleffi ocenia, że Związki Kombatanckie są „żywą energią, którą można ewentualnie przeciwstawić elementom antynarodowym i dywersyjnym”. Takie wsparcie instytucji państwowych wzmacnia faszyzm.
Październik 1920 – nowy minister rolnictwa Micheli, członek katolickiej Partii Ludowej, wydał rozporządzenie przekształcające w bezterminowe zamiast czteroletnie władanie nielegalnie okupowanymi gruntami.
W październiku 1920 faszystowscy bojownicy zostali wysłani przeciwko strajkującym robotnikom w prowincji Ferrara.
Październik 1920 – w lokalnych wyborach (prowincjonalnych i miejskich) prawie jedna czwarta rad municypalnych, w tym większość ”comuni”, we Włoszech Środkowych została przejęta przez socjalistów (26 na 69 prowincji). Katoliccy „popolari” wypadli równie dobrze (10 prowincji). Na 8346 rad gmin w 2022 zasiadła większość socjalistów, 1613 rządzili popularzy, w 4665 wygrała większość rządząca. Jedynie w Trieście wygrali nacjonaliści i faszyści, wykorzystali oni mocne nastroje antyjugosłowiańskie. Kandydaci faszystowscy startują z list Bloku Narodowego wraz z liberałami, którzy mają nadzieję, że dzięki temu uda się ich bardziej kontrolować. Giolitti i Bonomi szukają drogi, która umożliwiłaby im wykorzystanie faszyzmu przeciwko socjalistom. Nawet za cenę stworzenia w przyszłości koalicji parlamentarnej z ludźmi Mussoliniego.
Tylko przywódcy związkowi i ich przyjaciele byli zatrudniani w lokalnej administracji, subsydia i roboty przydzielano ligom chłopskim oraz spółdzielniom socjalistycznym i katolickim, propaganda partyjna miała zaś być finansowana z rosnących podatków. Sytuację wsi pogarszały złe żniwa pszeniczne, gorsze nawet od tych czasu wojny, właściciele ziemscy pozostawali bez pieniędzy.
14 października 1920 – faszyści w Trieście podpalają lokale dzienników socjalistycznych.
21 października 1920 (listopad?) wybuchają gwałtowne starcia pomiędzy faszystami i socjalistami w Bolonii. Powoduje to przejęcie funkcji przez socjalistyczną radę miasta. 9 osób ginie, 50 jest rannych.
12 listopada 1920 Włochy podpisują układ z Jugosławią w Rapallo. Włosi rezygnują z planów przyłączenia Dalmacji, oprócz wyspy Lastovo i miasta Zadar, w zamian otrzymali korzystne przesunięcie granicy na terenie Wenecji Julijskiej aż do Monte Nevoso. Fiume ogłoszono wolnym miastem. Nacjonaliści znowu atakują rząd za brak ambicji.
Grudzień 1920 – cena jednego funta szterlinga sięga 100 lirów. Inflacja pochłania oszczędności całej klasy średniej. Drastyczny spadek pensji pracowników państwowych.
23 grudnia 1920 minister wojny Bonomi podpisuje okólnik, nakazujący przenoszenie profaszystowskich oficerów, tak aby nie mogli szkodzić.
W latach 1920-1921 faszyści spowodowali rzecz niemożliwą we Włoszech – pociągi kursowały punktualnie, albo w ogóle umożliwili ich kursowanie. Bardzo wielu przywódców faszystów szczebla lokalnego (min. Faracchi) stanowili zawiadowcy stacji i inni urzędnicy pracujący na kolei.
Koniec 1920 – w socjalistycznych związkach zawodowych, Powszechnej Konfederacji Pracy („Cofederazione Generale del Lavoro”), zrzeszonych jest 2,2 milionów ludzi. Włoska (Chrześcijańska) Konfederacja Pracy („Confederazione Italiana del Lavoro”) liczy 1,2 miliona ludzi. Anarchosyndykaliści we wrześniu 1920 w swojej Włoskiej Unii Syndykalistycznej skupiali 300 tys. ludzi. Przemysłowcy, o ile było to możliwe, wykupywali się od kłopotu. Rządy były bezradne. Nastroje przemysłowców uległy drastycznemu pogorszeniu. Rewolucjoniści także byli zawiedzeni, okupacja fabryk nie doprowadziła do rewolucji, system burżuazyjny nie załamał się.
Bilans zamieszek faszystowskich bojówek z ich przeciwnikami politycznymi, zabici: 172 socjalistów, 10 popolarów i 4 faszystów.
Lata 1921-1922 – USA wprowadzają restrykcyjne prawa dla emigrantów. Włoska emigracja spada do 280 tys. (w 1913 r. wynosiła 873 tys.). Emigracja stała i czasowa często stanowiła sposób na życie dla wielu Włochów.
1921 – SANTO MANGANELLO I POWSTANIE PARTII FASZYSTOWSKIEJ:
1921 – Produkcja stali w porównaniu z 1917 rokiem spada z 1,3 mln do 700 tys. ton, ilość wytapianej surówki zmniejsza się z 471 tys. ton do 61 tys. ton. Wielkie przedsiębiorstwa cierpią na brak zamówień państwowych i niemożność uzyskania pomocy ze strony banków. Globalna recesja uderza także w Fiata, akurat w momencie kiedy otwarto nową fabrykę w Lingotto pozwalającą na zwiększenie produkcji pojazdów. W 1918 roku koncern produkował 15 tys. samochodów, obecnie 7,5 tys. Kapitał zakładów Ilva zmniejszył się z 300 do 15 mln lirów i to pomimo pomocy „Banca Commerciale”! Ansaldo (genueńska firma metalurgiczna, zbrojeniowa i kolejowa) braci Mario i Pio Perrone w tym roku straciło 190 mln lirów. We wszystkich włoskich fabrykach narasta wzrost niezadowolenia, nastroje podsycają socjaliści i anarchiści. Liczne strajki, rozruchy, okupacje fabryk i wojny gangów. Mimo wszystko samych strajków w fabrykach jest już mniej. Przez cały rok Mussolini pełni rolę hamulcowego dla swoich grup kadrowych. Upewnia w ten sposób zwolenników w dużych miastach, że nie zaprzedał się burżuazji ziemiańskiej. Ogłosił, że ziemia powinna być oddana chłopom w dzierżawę. Potwierdza też swój republikanizm, aby utrzymać swoich radykalnych popleczników.
1921 – populacja przekracza znacznie poziom przedwojenny i wynosi 38 mln ludzi.
1921 – „rok faszyzmu”. Związki Kombatanckie odnoszą sukcesy w regionach rolniczych Włoch Środkowo-Północnych, faszyzm zyskuje tysiące nowych zwolenników. Zaskoczeni są nawet przywódcy ruchu, Mussolini pisał, że faszyzm nabrał „wymiarów gigantycznego ruchu narodowego”, który miał w sobie „coś piorunującego i coś cudownego”. Tendencja ta w latach następnych będzie się jeszcze pogłębiać. 27 stycznia 1921 Mussolini pisze w „Popolo d’Italia”: „W ciągu mniej niż dwóch lat nie da się skupić setek tysięcy włoskich obywateli wokół proporców faszyzmu tylko dla kaprysu, dla głupstwa ani idolatrii wodza. W ‘Fasci’, mówimy to z głębokim przekonaniem i wielką dumą, jest kwiat, arystokracja rasy włoskiej”. Nowi zwolennicy w znacznej części należeli do różnych warstw średnich, miejskich i wiejskich. Gwałtowne umocnienie się organizacji politycznych i związkowych PSI, groźba rewolucji na bolszewicką modłę i w rezultacie zniszczenie burżuazji, doprowadziło do powstania faszyzmu ekonomicznego (lub agrarnego). Właściciele ziemscy uzbrajali skwadry. Burżuazja zyskuje poczucie wspólnoty jako klasa, ma ambicję górować nad kapitałem i proletariatem. W Mussolinim zyskuje przywódcę. 8 stycznia 1921 Komitet Centralny „Fasci” na zebraniu w Mediolanie definiuje nowe zadanie faszyzmu, powinno nim być „zapewnienie krajowi, przede wszystkim przez edukację narodową mas, zasadniczej odnowy jego instytucji politycznych, która doprowadziłaby do władzy nowe siły i nowe wartości zrodzone z wojny i zwycięstwa”.
O fenomenie ówczesnego faszyzmu i jego rozwoju tak pisał w 1923 r. historyk Gioacchino Volpe: „Pragnienie nowości, wyjątkowości i przygody; wola wyzwolenia się spod tyranii czerwonych na wsi i wzięcia odwetu za wyrządzone krzywdy; troska o uchronienie ziemi i plonów przed żarłocznością chłopów; pozostałości ducha buntu i głośnych kłótni; schlebianie zmysłowi estetycznemu złotej młodzieży, maszerującej dobrze odmierzonym krokiem; dziecinne zamiłowanie do parad, symboli, odznak i dźwięcznych słów, wzruszenie rozbudowane przez męskie rytuały, za pomocą których faszyści czcili swoich poległych i pieczętowali pakt pomiędzy żywymi i poległymi; tęsknota za rozkazem i wojną, oczyszczoną już z pamięci o błotnej skorupie dzięki efektowi odległości [w czasie] i wtórnej idealizacji, uczucie narodowe, rozdrażnione stałymi niepowodzeniami naszej polityki zagranicznej; przemożna potrzeba porządku i spokojnej pracy, a także ludzi będących na właściwym sobie miejscu, oraz poszanowanie hierarchii; zbrzydzenie ponurą rzymską komedią itd. Te i inne motywy – w zróżnicowanym stopniu, w zależności od wieku i charakteru poszczególnych osób i środowisk lokalnych – od 1921 roku przyciągały pod proporczyki i wiązki liktorskie”.
W styczniu 1921 Micheli wnosi projekt ustawy zapewniającej wszystkim robotnikom rolnym ich aktualne miejsce pracy aż do końca 1922 roku. Właściciele ziemscy przyjmują to rozporządzenie z rozgoryczeniem.
15-21 stycznia 1921 – Rozłam włoskiej partii socjalistycznej. Na kongresie w Livorno narodziła się włoska partia komunistyczna zasilana „rosyjskim złotem”. Nowa partia nazwała się Komunistyczną Partią Włoch, od 1943 r. zaś była Włoską Partią Komunistyczną – PCI („Partito Comunista Italiano”). Najważniejsi założyciele – Antoni Gramasci (redaktor pisma „Ordine Nuovo” – Nowy porządek), Palmiro Togliatti, Nicola Bombacci, Amadeo Bordiga. Podział na lewicy zbiegł się z wielką ofensywą faszystów. Od teraz ruch socjalistyczny był niezdolny do organizowania poważnej opozycji.
29 stycznia 1921 w Trieście płonie siedziba dziennika „Il Lavoratore” (Robotnik). Za podpaleniem oczywiście stali faszyści.
20 i 21 kwietnia 1921 w Mantui dochodzi do fali faszystowskiego terroru.
20 kwietnia 1921, podczas przygotowań do majowych wyborów, Giolitti pisze do prefektów Toskanii, Emilii i Apulii, domagając się zastosowania sankcji wobec oficerów Gwardii Królewskiej i karabinierów niezbyt stanowczo reagujących na akty przemocy ze strony faszystów.
24 kwietnia 1921 prefekt Florencji Carlo Olivieri odpisuje Giolittiemu: „Faszyści są w tej prowincji liczni i zorganizowani jak nigdzie indziej w królestwie, hojnie wspomagani przez fundusze przedsiębiorców, posiadaczy i handlowców (…) Natychmiast po otrzymaniu telegramu od Waszej Ekscelencji porozumiałem się z gen. Ferrero, dowódcą oddziału wojskowego. Zapewnił on mnie o całkowitej współpracy celem utrzymania w wojsku i wśród oficerów jak najpełniejszego poddania się dyrektywom rządowym (…). Muszę jednak Pana ostrzec, że armia, karabinierzy, Gwardia Królewska, władze miejskie i sądowe w pełni sympatyzują z faszystami (…)”.
Maj 1921 – Giolitti rozpisuje nowe wybory. Chcąc absorbować sprawiających kłopoty, zaproponował faszystom Mussoliniego miejsca na listach rządowych. Listy partii rządowych otrzymały 47,8 proc. głosów (265 miejsc), w porównaniu z 36,9 proc. w 1919 roku. Jednak straty socjalistów były mniejsze niż się spodziewano a katoliccy „popolari” utrzymali swój elektorat. Obecnie było 123 (122? Poprzednio 156) deputowanych socjalistycznych, 15 (16?) komunistycznych i 107 „popolari” (PPI). Czyli połowa izby. Partie rządzące stanowiło min. 64 radykałów, 24 reformistycznych socjalistów oraz 35 faszystów, ponownie startujących z list Bloku Narodowego. Giolitti nie widząc szans na stworzenie stabilnego rządu złożył dymisję (27.VI).
Mussolini miał poważne zmartwienie, część polityków liberalnych mogła próbować przywrócić dawny porządek. Było to jednak mało prawdopodobne, bo nie istniała parlamentarna większość sprzyjająca temu. Po upadku rządu Giolittiego powstały jeszcze trzy rządy liberalne jednak zarówno Bonomi jak i Facta byli słabymi ludźmi, poszukującymi jedynie kompromisu, żaden nie zapewnił sobie lojalności policji i armii w walce z faszystami.
22 maja 1921 Agostino Lanzillo w „Popolo d’Italia” pisze o ludziach, których skupiał faszyzm. Byli oni ludźmi „nowymi w aktywności politycznej”, był to tłum „urzędników, drobnych ‘rentiers’, studentów, drobnych i średnich profesjonalistów”, który „przed wojną obojętnie lub apatycznie obserwował wydarzenia polityczne, a który teraz włączył się do walki. Faszyzm czerpał swoje siły z szarej strefy życia politycznego. Stąd pochodziła jego rozwichrzona gwałtowność i młodzieńcza przesada jego działań”.
Do 31 maja 1921 od początku roku w starciach ginie 72 socjalistów i 41 faszystów.
Czerwiec 1921 – „Arditi” odchodzą od faszystów i przechodzą na stronę D’Annunzia. Faszyzm tego okresu to zwłaszcza skwary – dumne i niezależne grupy paramilitarne. Często sprzymierzone z posiadaczami ziemskimi, często były to grupy syndykalistyczne. Składały się z drobnomieszczaństwa, drobnych dzierżawców i posiadaczy. Dowodzili nimi lokalni szefowie, zawsze nieprzejednani. Faszyzm oznaczał też Mussolinizm, kult jednostki pełnej wojowniczej retoryki i nacjonalistycznych sentymentów, osoby utrzymującej jedność pomiędzy bardzo zróżnicowanymi grupami.
21 czerwca 1921 nowy deputowany Benito Mussolini pierwszy raz przemawia w pałacu Montecitorio, wykonuje krok w kierunku PPI i PSI, mówi: „Przemoc nie jest dla nas ani systemem ani estetyzmem, a tym bardziej nie sportem. Jest twardą koniecznością, którą jesteśmy zmuszeni przyjąć. I dodam, że jesteśmy gotowi do rozbrojenia, jeśli Wy, gdy przyjdzie Wasza kolej, rozbroicie przede wszystkim umysły”.
Lipiec 1921 – Mussolini proponuje „pakt pacyfistyczny” pomiędzy faszystowskimi i socjalistycznymi związkami zawodowymi, najpierw w artykule z 2 lipca w „Popolo di Italia”, 22 lipca w Izbie. W Rzymie powstają oddziały „arditi del popolo” (śmiałkowie ludu), milicji socjalistycznej mającej dać odpór squadrom. Składały się głownie z anarchistów, syndykalistów, republikanów i socjalistów. Ruch ten szybko upadł z braku broni i pieniędzy. Zdołał jedna nastraszyć burżuazję. Zbrojny opór wobec faszyzmu załamał się w ciągu paru tygodni. Faszyści trafiają na duży opór w centrach robotniczych – Turynie i Genui. Na wsiach zorganizowano zaś „leghe rosse” – ligi czerwone (socjalistyczne) oraz „leghe bianche” – ligi białe (katolickie).
4 lipca 1921 ukonstytuowano rząd Bonomiego.
21 lipca 1921 młody oficer karabinierów, mający poparcie ludności, każe otworzyć ogień do faszystowskich bojówkarzy dowodzonych przez Amerigo Dumini. Zabito 18 osób, rannych jest ok. 30.
2 sierpnia 1921 podpisano „pakt pacyfistyczny”. Negocjacje trwały kilka dni, podpisują go Mussolini, Cesare Maria de Vecchi i Umberto Pasella (faszyści) oraz Giovanni Basci, Elia Musatti i Oddino Morgari (socjaliści). Postanowiono zakończyć przemoc i utworzyć w każdej prowincji komisje arbitrażowe dla regulowania sporów i wykroczeń przeciwko ugodzie. Ryzyko podjęte przez Duce nie opłaciło się. Faszyści z Emilii gniewnie odrzucili pakt. Roberto Farinacci z Cremony wystąpił z centralnego komitetu faszystowskiego. Dino Grandi z Bolonii i Balbo udali się do Gardone, by prosić D’Annunzia o przejęcie kierownictwa nad ruchem faszystowskim. Ten jednak odrzucił tę propozycję. Blisko było rozłamu, władza Mussoliniego została poważnie ograniczona. Jednak poszczególni przywódcy kadrowi nie ufali sobie wzajemnie, większym zaufaniem mimo wszystko obdarzali Duce. Wódz faszyzmu ratuje sytuację kilkoma dymisjami, w końcu jednak zrywa „pakt pacyfistyczny”. Skwadryści ruszyli teraz z Włoch Środkowych na północ. Od teraz popiera skwadry bardzo mocno.
16 sierpnia 1921 kongres faszystów z Emilii-Romanii, na którym byli też działacze z Cremony z Farinaccim na czele i Mantui, odrzucił projekt paktu pacyfistycznego i zażądał zwołania ogólnonarodowego zgromadzenia.
18 sierpnia 1921 Mussolini ogłosił dymisję z komisji wykonawczej Związków Kombatanckich.
26 i 27 sierpnia 1921 we Florencji obraduje faszystowski Komitet Centralny. Nie przyjmuje dymisji Mussoliniego. Lokalne oddziały związków mają same uregulować zagadnienia paktu pacyfistycznego, co w praktyce oznacza jego całkowite odrzucenie.
25 września 1921 Mussolini publikuje w „Popolo di Italia” artykuł o wiele mówiącym tytule „Disciplina”, pisze w nim: „Kiedy w armii porucznicy zaczynają być niesubordynowani, nikt nie ma prawa wypominać aktów niezdyscyplinowania niższym hierarchicznie szeregom”. Przekształcenie Związków Kombatanckich w partię polityczną jest coraz bliższe.
7-11 listopada 1921 odbywa się kongres rzymski Związków Kombatanckich. Mussolini przestawia faszyzm na nowe tory. Powstaje partia polityczna – Narodowa Partia Faszystowska – PNF („Partito Nazionale Fascista”). Sekretarzem partii zostaje Michele Bianchi, wywodzący się ze środowisk związkowych i rewolucyjnych. Kongres wyraźnie określa program nowej partii jako konserwatywny i nacjonalistyczny. PNF wyraża nadzieję aby „moralność publiczna i prywatna przestały stać w sprzeczności z życiem Narodu”. W kwestii polityki zagranicznej przyjęto, że Włochy „muszą spełnić funkcję bastionu cywilizacji łacińskiej w basenie Morza Śródziemnego” i „ustanowić w sposób trwały i niezmienny rządy prawa nad ludami różnych narodowości przyłączonymi do Włoch”. W dziedzinie polityki społecznej „faszyzm uznaje społeczną funkcję własności prywatnej” i pragnie, aby „w każdym miejscu i czasie był przestrzegany zakaz strajków w urzędach państwowych”. Dalej, „PNF zaleca natychmiastowe utworzenie armii, która przygotuje kraj, porwie i połączy umysły, ludzi i środki, które naród potrafi stworzyć z nieskończoności swoich zasobów, w godzinie niebezpieczeństwa i chwały”. Partia zakłada lokalne oddziały, przyjmuje nowych członków i zbiera składki. Mussolini w ten sposób centralizuje władzę w swoich rękach, jest to przeciwwaga dla lokalnych grup kadrowych, a zwłaszcza ich rosnących w siłę i zuchwałych przywódców.
Wejście na drogę parlamentarną budzi opór w łonie faszystów. Ardyci oskarżają Mussoliniego, że realizuje swoje własne ambicje. Mussolini chce wypchnąć poza faszyzm futurystów, części ardytów i legionistów tiumeńskich. Protestują też regionalni przywódcy faszyzmu, ci pragnący uchodzić za usytuowanych bardziej „na lewo” niż Mussolini. Przewodzą im Dino Grandi i Piero Marsicho, nazywają siebie dannuncjonistami i sprzeciwiają się pretensjom Mussoliniego do roli założyciela i bezdyskusyjnego przywódcy „Fasci”. Najgłośniej protestują przedstawiciele faszyzmu agrarnego, głoszą, że faszyzm był nowatorską rewolucją, antyparlamentarną, ale demokratyczną, która miała na celu urzeczywistnienie narodowego syndykalizmu, zgodnie z zasadami wyznaczonymi w „Karcie Kwarneru”. Grandi: „Żaden faszyzm nie zdoła powstrzymać marszu tego, co było i co będzie socjalizmem czy też raczej syndykalizmem”. Grandi był także największym przeciwnikiem paktu pacyfikacyjnego. Mussolini obawiał się, że narastająca przemoc zbyt mocno oddali faszyzm od warstw pracujących i nigdy już nie uda się zażegnać tych podziałów.
W efekcie tych zawirowań faszyzm zbliżył się do Stowarzyszenia Nacjonalistycznego. To odpowiadało tym faszystom, którzy wywodzili się z kręgów nacjonalistycznych, jak i przeciwnikom „demokratyzacji” faszyzmu. Najważniejszą przeszkodą w zbliżeniu obu ruchów był monarchizm nacjonalistów. Nacjonalizm traktował faszyzm z góry, przewidując mu co najwyżej rolę swojego zbrojnego ramienia. Ostatecznie jednak do fuzji obu ruchów dojdzie na początku 1923 r. Różnice dotyczyły też ekspansjonizmu, Enrico Rocca pisał 15 września 1921 w „Popolo d’Italia”: „Nacjonalizm pojmuje politykę zagraniczną jako nieustanną i brutalną walkę pomiędzy egoizmami narodowymi, których każdy dąży do hegemonii. Głosi ambitne prawa naszego narodu, a nie waha się przyznać Włochom prawa do dominacji nad innymi narodami. (…) Chociaż więc [faszyzm] zwalcza internacjonalizm, negujący ojczyznę i sławiący przeciwnika, twierdzi, że wcale nie trzeba nienawidzić ojczyzny obcej, gdy kocha się własną. (…) Włoska ekspansja, jaką faszyzm zamierza poprzeć, nie oznacza – nawet ona – imperializmu, wdzierania się na teren kogoś innego, ale mądre kierowanie ku zagranicy nadmiernych energii ojczyzny”.
8 listopada 1921 Umberto Passella opublikował w „Popolo di Italia” badania socjologiczne dotyczące 151 tys. działaczy faszystowskich. „Element ludowy” (robotnicy i bezrobotni) stanowił 23 tys., 37 tys. to robotnicy rolni, dominuje jednak klasa średnia – 18 tys. właścicieli ziemskich, 15 tys. pracowników sektora prywatnego, 14 tys. drobnych kupców, 10 tys. uprawiających wolne zawody, 7 tys. funkcjonariuszy państwowych, 4 tys. przemysłowców. Klasa średnia podczas wojny dosłużyła się licznych stopni oficerskich, jej członkowie pokazali też własne zdolności. Teraz ta grupa ciężko znosiła ataki i zniewagi, kierowane do korpusu oficerskiego przez część lewicy. Klasa średnia pragnie rzeczywistego udziału we władzy.
26 listopada 1921 ukazuje się artykuł Mussoliniego w „Popolo d’Italia”, według niego faszyzm „oznacza zmierzch starej koncepcji partii jako masy czy stada z legitymacjami, związanego czysto polityczną dyscypliną. Nowa koncepcja partii odpowiada powszechnej i głębokiej potrzebie dyscypliny, porządku, hierarchii, odczuwanych przez ludzi. Śmiemy twierdzić, że dyscyplina faszyzmu, choć jeszcze niedoskonała, stanie się obyczajem narodowym. Włochy wyjdą z chaotycznej i anarchistycznej epoki w swoich dziejach. Czy państwo włoskie jest zdolne do narzucenia swoim obywatelom tej dyscypliny formalnej i moralnej, którą faszyzm umie i musi narzucić swoim zwolennikom? Odpowiedzią na te pytania jest ocena możliwości państwa, które powstaje, gdy drugie chyli się ku upadkowi”.
Pod koniec 1921 roku faszystowski ruch paramilitarny – skwadryzm (squadrismo) ruszył na dobre. Nastroje podgrzewały takie wydarzenia jak upadek Fiume czy traktat z Rapallo. Ludzie bali się „okupacji fabryk” i wyników niedawnych wyborów. Nadchodził czas powstania i walki. Przełom nastąpił w „czerwonych” prowincjach Włoch Środkowych – Emilii i Toskanii. Właściciele ziemscy i dzierżawcy stanęli tutaj naprzeciw zwycięskim socjalistycznym ligom pracy, radom lokalnym i nowej rolnej polityce rządu. To faszyści byli siłą zdolną przełamać dominację na wsi socjalistów i popolarów. Ciężarówki ze studentami dowodzonymi przez byłych oficerów atakowały na wsiach członków organizacji chłopskich, często „oczyszczano” ich za pomocą oleju rycynowego. Palono także lokalne biura partii, atakowano spółdzielnie socjalistyczne i katolickie, czy kawiarnie w których odbywały się obrady. Do walki używano pałki nazywanej „Manganello”, jeden z hymnów skwadrystów nosił nawet tytuł „Santo Manganello”. Policja zazwyczaj nie interweniowała, prefekci umywali ręce, chociaż wiedzieli co się działo. Właściciele ziemscy byli zadowoleni z poczynań faszystów, często dostarczając im ciężarówek. Faszyści zyskiwali także poparcie wielu zwyczajnych chłopów, mających już dość drobnych socjalistycznych dyktatorów. Wielu chłopów dobrowolnie przyłączyło się do kadrówek. Po rozbiciu lig pracowniczych ludzie ci otrzymywali zatrudnienie, dzierżawy a niektórzy nawet małe gospodarstwa. Skwadryści byli głęboko przekonani o swoich racjach – przywracali prawo i porządek, ratowali Italię przed tyranią i mścili swoich poległych towarzyszy. Faszyści zyskali sobie także poparcie wielu liberałów, przynajmniej na początku. Mario Missiroli opisywał faszyzm jako ”oswobodzenie armii z osaczenia”. Faszyści zwyciężali. „Czerwone” dzielnice zmieniły się, często w przeciągu zaledwie paru tygodni, z najsilniejszych gniazd związków chłopskich w Europie w główne bastiony faszystowskich bojówek. Faszyzm wyszedł z wielkich miast i zyskał reakcyjny i wiejski skwadryzm. Bazami dla faszystów zawsze były miasta – najczęściej stolice prowincji, to z nich ruszali na akcje na wsi. Faszyści rekrutowali się z kół studenckich – w 1920 roku w Bolonii grupy kadrowe wznowiły swą działalność dopiero po rozpoczęciu zajęć na uniwersytecie na jesieni. Faszyzm przekształcał się jednak w ruch masowy. Dołączali do bojówek drobni dzierżawcy i właściciele, zarządcy gospodarstw rolnych, rzemieślnicy, ci którzy kupili ziemię albo planowali to uczynić. Dowódcy oddziałów kadrowych, „ras” jak ich nazywano od etiopskich dowódców wojskowych, stali się wielkimi condottieri Włoch Północnych i Środkowych. Należeli do nich Roberto Farinacci (syn kolejarza) w Cremonie, Balbo (wywodził się z republikańsko-lewicowych środowisk) w Ferrarze, Leandro Arpinati (syn kolejarza) i Dino Grandi (syn adwokata) w Bolonii, Antonio Arrivabene w Mantui, Renato Ricci w Carrarze, Carlo Scorza w Lukce, Cesare Forni (syn ziemianina) w Pawii. W Toskanii na czele ruchu stoi Dino Perrone – zdeklasowany szlachcic i podoficer z Pierwszej Wojny Światowej. Mussolini przebywał na stałe w Mediolanie, działania rasów często stanowiły dla niego problem. Duce i jego gazeta stanowili centrum organizacyjne, finansowe i propagandowe dla skwadr w całej Italii. By uzyskać ustępstwa Mussolini zawsze mógł użyć jako groźby swoich skwadrystów. Jednak starał się być umiarkowanym mężem stanu, dalekowzrocznym i patriotycznym. Chciał przekształcić Związki Kombatanckie w prawdziwą partię polityczną. Wielu rasów z trudem akceptowało konieczność legalnego uczestnictwa w wyborach i wstąpienia do partii o wyraźnych regułach i hierarchii. Mussolini miał wówczas dwojakie zadanie – musiał wspierać przemoc skwadrystów, jak i równocześnie nad nią ubolewać.
Koniec 1921 r. – bankructwo zbrojeniowej firmy Ansaldo, które pociąga za sobą upadek „Banca di Sconto”. Parę miesięcy później pada Ilva największa konkurentka. Niezadowolenie kół nacjonalistycznych wspieranych przez przemysłowców takich jak bracia Perrone z Ansaldo. PNF posiada już 320 tys. członków. Wiele osób postrzega faszyzm jako narodowe związki zawodowe – nowy sposób dyscyplinowania świata pracy. Liberalni politycy utożsamiają faszyzm z 35 deputowanymi faszystowskimi i przywódcami PNF, którzy reprezentują interesy klasy średniej i mogącymi podjąć współpracę z innymi partiami w parlamencie. Politycy byli skłonni pomijać paramilitarny czynnik faszyzmu, jak przy okazji „paktu pacyfistycznego”. Takie postępowanie wzmacniało PNF i jej deputowanych, powodowało możliwość włączenia ich do rządu, dzięki czemu wzmacniali oni swoją kontrolę nad własnymi stronnikami. Liberałom brakowało twardych ludzi. Policja także nie przejawiała żadnego zdecydowania w walce ze skwadrami. Giolitti i Bonomi wydawali prefektom rozkazy działania przeciw faszystom, ci jednak im nie wierzyli. Przecież faszyści figurowali na rządowych listach wyborczych w 1921 roku. Jednym z niewielu którzy zaryzykowali był prefekt Mori z Bolonii. Wielu prefektów, np. w Toskanii, było neutralnych. Do ich obowiązków należało trzymać z lokalnymi elitami, a te sprzyjały faszystom. Policja i sędziowie także byli do nich pozytywnie nastawieni. Po latach samotnej walki z demonstracjami i rozruchami socjalistów, policja z radością witała nowego sojusznika. Powrót do dawnej pozycji liberałów był więc wątpliwy, większym zagrożeniem dla Mussoliniego była możliwość wymknięcia się jego zwolenników spod kontroli. Mogli przejść do D’Annunzia, co potwierdził kryzys „paktu pacyfikacyjnego”. D’Annunzio nazwał jednak skwadryzm „agrarnym niewolnictwem”, czym dopomógł Duce. Przywódcy skwadr nie mieli więc wątpliwości – lepiej dla nich było trzymać się Mussoliniego.
218 000 faszystów podają źródła ministerstwa spraw wewnętrznych dla tego roku, z czego 135 349 z nich mieszka na północy, 42 576 w kontynentalnej części południa, 26 846 w centralnych Włoszech, a 13 682 na wyspach.
1922 – MARSZ NA RZYM:
Styczeń 1922 Mussolini zakłada pismo „Gerarchia” (hierarchia).
20 stycznia 1922 Komitet Centralny PSI (socjaliści) sprzeciwił się podjęciu jakiejkolwiek współpracy z burżuazyjnym rządem.
22 stycznia 1922 – zmarł Giacomo della Chiesa, papież Benedykt XV. Mussolini postuluje publiczne złożenie w parlamencie hołdu jego osobie.
24 stycznia 1922 ruch faszystowski organizuje własną strukturę związkową – Narodową Konfederację Korporacji Syndykalistycznych/Związkowych („Confederazione nazionale delle corporazioni sindicali”) z Edmondem Rossonim jako sekretarzem. Syndykaliści i faszyści już wcześniej połączyli swoje siły. Skwadryści zniszczyli ligi chłopskie, syndykaliści postępowali krok za nimi i gromadzili ich byłych członków w organizacjach faszystowskich. Często ligi socjalistyczne zastępowano faszystowskimi „syndykatami”, podobnie tworzono faszystowskie pośrednictwo pracy. Faszyści nie tylko przełamywali strajki poszczególnych grup, kolejarzy czy pocztowców, ale tworzyli także alternatywne rozwiązania. Głównym założeniem tej organizacji jest odrzucenie idei walki klas w świecie pracy i tworzenie solidarystycznych organizacji producentów, skupiających pracodawców i robotników.
1 lutego 1922 gabinet Bonomiego podaje się do dymisji.
6 lutego 1922 – wybrano nowego papieża, arcybiskupa Mediolanu Achille Rattiego. Przybrał on imię Piusa XI. Mussolini nadal ukazuje przyjazne oblicze światowi katolickiemu i publicznie pozdrawia nową głowę kościoła. Tego dnia podpisano także układ waszyngtoński. USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja i Włochy ustaliły proporcje tonażu floty tych państw jako 5;5;3;1,75;1,75. Ograniczono także tonaż pancerników do 35 tys. ton a kaliber artylerii morskiej do 16 cali.
Luty – lipiec i lipiec – październik 1922 rządy liberalnego gabinetu Facty. 26 lutego 1922 odbyła się ceremonia zaprzysiężenia nowych ministrów przez króla.
W lutym 1922 anarchosyndykaliści z Włoskiej Unii Syndykalistycznej, reformistyczni socjaliści z CGL, Związek Kolejarzy i Związek Dokerów utworzyli Przymierze Pracy. Przymierze uzyskało wsparcie PSI (socjaliści), republikanów, a nawet komunistów i anarchistów.
26 marca 1922 odbywa się wielka faszystowska manifestacja w Mediolanie, zgromadziła ok. 20 tys. swadrystów.
Maj 1922 – PNF posiada już 300 tys. członków. PNF jest partią klas średnich, wypełnia lukę po upadku liberalizmu.
1 maja 1922 wielkie manifestacje faszystowskich squadristi w Bolonii i Rovigo. Socjaliści uznają to za prowokację, Święto Pracy kończy się zamieszkami. Ginie ok. 10 osób.
11 maja 1922 – W Genui podpisano polsko-włoską konwencję handlową, wprowadzała ona klauzulę najwyższego uprzywilejowania w stosunkach gospodarczych między oboma krajami.
12 maja 1922 aż 40 tys. faszystów zbiera się w Ferrarze.
26 maja 1922 w Bolonii faszyści manifestują domagając się przeniesienia prefekta Cesare Mori, ich zdaniem nazbyt dla nich ostrego. Rząd przekazał prawo decydowania w tej kryzysowej sytuacji władzom wojskowym, te wynegocjowały rozbrojenie skwadrystów w zamian za obietnicę mianowania nowego prefekta. W tej akcji bierze udział 50 tys. faszystów.
Czerwiec 1922 – Narodowa Konfederacja Korporacji Syndykalistycznych zrzeszała około 500 tys. członków, w większości chłopów. Właściciele ziemscy negocjowali tylko z syndykalistami, inaczej spotykali się z pogróżkami. Katolickie i socjalistyczne związki chłopskie stopniały. Faszyści wciągali robotników do swojego systemu, przy okazji zapewniając, że w nim nie dominują.
2 czerwca 1922 grupa socjalistycznych deputowanych z Filippo Turatim na czele deklaruje gotowość poparcia każdego rządu zdolnego bronić wolności i prawa. Narodowa Rada PSI potępia takie działanie.
13 lipca 1922 siedziby PSI i PPI w Cremonie zostają zdewastowane przez skwadrystów dowodzonych przez miejscowego rasa Roberto Farinacciego.
15 lipca 1922 faszyści rozpoczynają okupację urzędu miejskiego w Novarze. 17 lipca 1922 to samo dzieje się w Tolentino w Marche.
26 lipca 1922 w Rawennie ginie 9 antyfaszystów.
29 lipca 1922 Mussolini pisze w „Popolo d’Italia”: „(…) Faszyzm siedzi na prawicy, ale równie dobrze mógłby siedzieć w centrum. Jest reakcyjny wobec socjalizmu, który, choć siedzi na lewicy, dziś jest typowo – można rzec – burżuazyjny, konserwatywny i reakcyjny. Ale faszyzm, który zasiada na prawicy i jest reakcyjny wobec socjalizmu, jest jednocześnie rewolucyjny wobec państwa liberalnego i liberalizmu, ponieważ chce zredukować państwo do jego niezbędnych funkcji, chce odnowić hierarchie [społeczne] i jednocześnie neguje liberalne sposoby rządzenia. (…) Dawne postawy myślowe i polityczne uległy zmianie i odwróceniu. Nie jest paradoksem twierdzenie, że rewolucjoniści mogą stać teraz na prawicy, a reakcjoniści na lewicy. Tak więc, nie mają stałego i niezmiennego znaczenia. Są tylko zmienne i warunkowane miejscem, czasem i duchem. My suwerennie gwiżdżemy sobie na te puste terminologie, a przede wszystkim gardzimy tymi, którzy wydają się sterroryzowani tymi słowami”.
31 lipca 1922-2 sierpnia 1922 – załamanie się strajku powszechnego przeciw faszystom. Zorganizowały go partie socjalistyczna i komunistyczna jako Przymierze Pracy. Miał to być 24 godzinny strajk generalny. Chciano wymusić w ten sposób by nowy rząd był antyfaszystowski i by weszli do niego niektórzy reformistyczni deputowani socjalistyczni. Mussolini oświadczył, że daje rządowi trzy dni na zakończenie strajku, grożąc, że w przeciwnym razie sprawą zajmie się PNF, co zresztą zrobiła. Strajk poniósł porażkę, zaledwie 800 z 10 tys. pracowników Fiata przerwało pracę. Faszystowscy ochotnicy zapewnili funkcjonowanie komunikacji publicznej. Strajk zdyskredytował reformistycznych socjalistów z CGL i spowodował, że nie mogli wejść do następnego gabinetu. Po tej porażce pytaniem było nie czy faszyści wejdą do rządu, ale na jakich warunkach.
3 sierpnia 1922 skwadry rozpoczynają tygodniową okupację Mediolanu. Gwałtowne zamieszki również w Genui, spustoszona zostaje siedziba redakcji socjalistycznej gazety „Il Lavoro” (Praca). W Livorno socjalistyczne władze miejskie ustępują ze stanowiska pod naciskiem faszystów.
5 sierpnia 1922 – już setki osób zginęło a tysiące odniosło rany na skutek walk między faszystami a komunistami. Premier Facta proponuje, aby obie strony dla dobra i bezpieczeństwa wszystkich obywateli podjęły negocjacje. Zaczynają krążyć pogłoski o planowanym przez faszystów marszu na Rzym. Komuniści kontynuują akcje terrorystyczne, ostatnią z nich było wysadzenie linii energetycznej w pobliżu Neapolu. Władze wojskowe w Parmie, Genui i Mediolanie otrzymują pełnię władzy.
13 sierpnia 1922 na zebraniu Komitetu Centralnego PNF rozpoczęto przygotowania do wielkiej manifestacji w Rzymie. Kierownictwo polityczne objęli Benito Mussolini, Michele Bianchi i Cesare Rossi, wojskowe zaś Italo Balbo.
W lecie 1922 skwadryści „zdobywają” miasto po mieście. Duce prowadzi ich bardzo mocno. Kim byli faszyści w momencie kiedy mieli sięgnąć po władzę? Tradycyjnie eksponuje się rolę „humanistycznej drobnej burżuazji” – nauczycieli, urzędników, prawników, rentierów. Wszyscy oni byli poszkodowani przez inflację i desperacko walczyli o pracę dla siebie. Wielu było dawnymi oficerami, wielu właścicielami ziemskimi pragnącymi zapanować nad światem pracy. Inni historycy dowodzą, że faszyści wywodzili się z awansującej klasy średniej i niedawno dorobili się ziemi bądź drobnych interesów. Więc drobnomieszczaństwo? Jesienią 1921 wielu członków PNF było właścicielami ziemskimi, sklepikarzami, świeckimi pracownikami kościelnymi, a zwłaszcza studentami. Według niektórych obliczeń 12-13 proc. włoskich studentów należała do PNF. Faszyzm wydaje się być zbiorem lokalnych ruchów, które spajał patriotyzm, wrogość do socjalizmu oraz postać Duce.
Pewien turyński przemysłowiec powiedział w tym czasie o Mussolinim: „To człowiek wystarczająco brutalny, by zaprowadzić we Włoszech porządek, i dość inteligentny, by móc rządzić. Czemu nie mamy go poprzeć, gdy nikt nie ofiaruje nam niczego lepszego?”.
20 września 1922 Mussolini ogłasza odcięcie się faszyzmu od demokratycznych korzeni i akceptację instytucji monarchistycznych, składa też hołd armii. Coraz częściej król słyszy porady by utworzył rząd z Mussolinim na czele, sugerują to min. marszałek Diaz, adm. Thaon di Revel, królowa-matka Małgorzata czy królewski kuzyn, książę Aosta.
Przed Marszem na Rzym Mussolini chce zaoferować dwie teki w swym przyszłym rządzie socjalistom. Na kongresie Czarnych Koszul w Neapolu nie zgodzili się na to faszyści z Toskanii. Mussolini mówił wtedy antyfaszystowskiemu dziennikarzowi Carlo Silvestriemu: „To, co nie jest możliwe dziś, będzie mogło być możliwe za sześć miesięcy, za rok lub dwa lata. W każdym razie jest to mój program, ponieważ nie ma innej drogi, jak współpraca z socjalistami i ludowcami, jeżeli chce się ocalić Italię”.
Październik 1922 – Przywódcy reformistów w partii socjalistycznej wydaleni z jej struktur, odchodzą Claudio Treves, Giacomo Matteotti, Augusto Turati. Wraz z nimi odchodzi 60 deputowanych, tworzą teraz Zjednoczoną Partię Socjalistyczną – PSU („Partito Socialista Unitario”). PNF liczy sobie 300 tys. członków.
6 października 1922 – reformistyczni socjaliści z CGL zrywają pakt o współpracy z socjalistami. Lewica rozpada się.
MARSZ NA RZYM:
Początkowo Mussolini negocjuje z premierem Luigim Factą i liberałem Giovannim Giolittim w sprawie wejścia do rządu kilku faszystowskich ministrów. Giolitti odrzuca możliwość wejścia 3 faszystów do rządu. Zniechęcony Mussolini ogłasza, że weźmie Rzym siłą jeśli nie zostanie premierem.
16 października 1922 w celu dopracowania szczegółów planowanej manifestacji w Rzymie na wezwanie Mussoliniego stawiają się w Mediolanie, Balbo, Bianchi, gen. De Bono i Cesare Maria de Vecchi – przyszli quadrumvirzy.
17 października 1922 Duce powiedział: „oni chcieli mnie uwikłać, wejście do rządu oznaczałoby likwidację faszyzmu”.
24 października 1922 w Neapolu ma miejsce mobilizacja liczącej 40 tysięcy członków milicji faszystowskiej. Podczas inauguracji zjazdu PNF Mussolini przemawia w teatrze San Carlo: „Albo dostaniemy władzę, albo weźmiemy ją sobie sami maszerując na Rzym”.
25 października 1922 Mussolini wychodzi z inicjatywą spotkania z Factą, wycofuje się jednak z tego pod naciskiem innych przywódców faszystowskich, dążą oni do całkowitego zerwania z istniejącym systemem. Nadal utrzymywany jest kontakt ze środowiskami bliskimi monarchii, pośredniczą w tym de Bono, de Vecchi i Giacomo Acerbo.
26 października 1922 Mussolini udaje się do Mediolanu, może stamtąd nadzorować operację, a w razie porażki… uciekać do Szwajcarii. Na Rzym wyruszają cztery kolumny: z Perugii, siedziby quadrumvirów, z Tivoli na wschód od Rzymu, z Civitavecchia na północnym-zachodzie i Monterotondo na północy.
27 października 1922, w stolicy znajduje się 28 tys. żołnierzy pod dowództwem generała Pugliese. Premier Facta przygotował i częściowo ogłosił stan oblężenia Rzymu. Wojsko mogłoby otworzyć ogień, skwadry ustępowały uzbrojeniem, były też zmęczone marszem w deszczowej pogodzie. Król odmówił podpisania dekretu rządowego. Po tym rząd Facty podaje się do dymisji. Doradcy króla oświadczyli mu, że wojsko może nie chcieć strzelać do faszystów. Marszałek Diaz miał powiedzieć: „Wasza Królewska Mość, armia wypełni swój obowiązek, ale byłoby dobrze nie wystawiać jej na tę próbę”. Być może król obawiał się o los księcia Aosty, który przebywał w pobliżu głównej kwatery faszystów w Perugii, a mógł on aspirować do korony. A najprawdopodobniej król zwyczajnie nie chciał wojny domowej, której stawką jest tylko ilu ministrów faszyści będą mieli w nowym rządzie.
28 października 1922 Król namawia Salandrę na utworzenie nowego rządu. Mussolini nie chce wziąć udziału w jego tworzeniu, mimo iż mieli zasiąść w nim faszyści, a jemu samemu oferowano tekę ministra spraw wewnętrznych. Odmawia też Salandra. To oznacza zwycięstwo faszystów. W przyszłości reżim faszystowski będzie datować swoje dokumenty od tego dnia, dnia „marszu na Rzym”. Skwadryści zajmują po drodze dworce, centrale telefoniczne, siedziby władz miejskich. Przedstawiciele władz lokalnych i państwowych nie mają możliwości nawiązać kontaktu z Rzymem.
29 października 1922 ma miejsce dymisja premiera Facty (dzień wcześniej?). Król Emanuel II powierzył Mussoliniemu utworzenie rządu. Duce pojawił się w Rzymie pociągiem sypialnym, przyjechał nim z Mediolanu. Jego oddziały oczekują 30 kilometrów od Rzymu, gotowe do akcji. Niedługo potem wkraczają do Rzymu w triumfalnej paradzie. Formalnie biorąc, Mussolini został premierem w trybie konstytucyjnym, z nominacji króla.
30 października 1922 monarcha przyjął nowego premiera na audiencji. Rewolucjonista oświadcza królowi: „Panie, oto przynoszę Ci Italię spod Vittorio Venetto”. 39 letni Mussolini zostaje premierem, a także obejmuje teki ministra spraw zagranicznych i spraw wewnętrznych.
31 października 1922, niezwykle szybko jak na włoskie warunki, premier Mussolini przedstawił skład swojego gabinetu. Powołany Rząd Narodowy składa się z 2 faszystów na kluczowych stanowiskach – Aldo Oviglio został ministrem sprawiedliwości, a Alberto De Stefani został szefem resortu finansów, dwóch „popolari” – Vicenzo Tangorra objął resort skarbu (po jego śmierci w tym samym roku zastąpił go De Stefani), zaś Stefano Cavazzolo ministerstwo pracy, dwóch socjaldemokratów – Gabriello Carnazza resort robót użyteczności publicznej i Giovanni Antonio Colonna Di Cesaro jako minister poczty, dwóch liberałów – Teofilio Rossi (związany z Giolittim) jako Minister Przemysłu i Giuseppe De Capitani (związany z Salandrą) w resorcie rolnictwa, nacjonalistów Federzoniego i Giovanni Giuratiego – odpowiednio Ministerstwo Kolonii i Ministerstwo Ziem Wyzwolonych, i trzech znanych osobistości: marszałka Diaza jako ministra wojny, admirała Theona di Revela jako ministra marynarki (obaj związani z koroną – ukłon w stronę monarchy, dzięki któremu poczuł się on pewniej) i Giovanniego Gentilego jako ministra edukacji (oświecenia publicznego). Faszysta Giacomo Acerbo został podsekretarzem stanu w kancelarii premiera. Mussolini wystosował nawet zaproszenie do przywódcy CGL Baldesiego, opór faszystowskich związków zawodowych i nacjonalistów, sprawił nieprzyjęcie tej oferty. Obserwatorzy z uznaniem przyjęli to dzieło pojednania. Celem rządu była normalizacja oraz przywrócenie prawa i porządku. Zresztą faszyści mieli wówczas tylko 35 deputowanych, niemożliwością było zatem utworzenie rządu jedynie z przedstawicieli PNF.
W tym okresie Mussolini mówi: „Włochy potrzebują pokoju i spokoju, pracy i odwagi. Ja zapewnię to wszystko – z miłością, jeśli to będzie możliwe, lub z siłą, jeśli okaże się to konieczne”.
Listopad 1922 – socjalistka Anna Kuliscioff pisze: „obecnie zwycięstwo bloku wywrotowego wzmogłoby przemoc faszystów i zachęciłoby ich do utrzymania zbrojnych drużyn kadrowych”. Wielu podobnie jak ona myślało, że ten rząd nie przetrwa długo.
16 listopada 1922 premier Włoch Benito Mussolini wygłasza swoje expose: „Mając trzysta tysięcy uzbrojonych faszystów mogłem ukarać tych wszystkich, którzy zniesławiali i próbowali oczerniać faszyzm. Na tym ciemnym i szarym półokręgu mogłem założyć wojskowy biwak. Mogłem zlikwidować parlament i utworzyć rząd wyłącznie z faszystów. Mogłem, ale nie chciałem, przynajmniej na razie”. Główne zapowiedzi programowe to przywrócenie porządku i rozwój gospodarki, polityka zagraniczna mająca na celu obronę włoskich interesów i niedopuszczanie do międzynarodowego upokarzania kraju. Wotum zaufania wyraża 316 posłów, znaczna większość, przeciw było 116 głosów, 7 parlamentarzystów wstrzymało się od głosu. Za zagłosowali min. byli premierzy Giolitti, Salandra, Orlando i Bonomi, przywódcy Partii Ludowej: Filippo Meda, Alcide De Gasperi, Giovanni Gronchi. Rząd otrzymał także nadzwyczajne pełnomocnictwa w dziedzinie gospodarki i administracji do 31 grudnia 1923.
Giolitti jest pełen dobrych nadziei, pisze do hrabiego Sforza: „Co do mnie, czuję się w obowiązku okazać, że jestem pełen najlepszych nadziei. Kto wie? Może parlament nauczy Mussoliniego ostrożności; a przynajmniej, w odróżnieniu od Sturzo jest on posłem”.
Pierwsze działania rządu Mussoliniego to min.: uchylenie obowiązku wpisywania nazwisk właścicieli na notowanych na giełdzie papierach wartościowych (ukłon w stronę finansistów), zmniejszył liczbę urzędników państwowych (ukłon w stronę liberałów), redukcja pracowników kolei z 226 do 190 tys. (co naruszyło tradycyjne struktury socjalistyczne, w znacznej mierze tworzone przez kolejarzy), prywatne firmy przejęły usługi telefoniczne, z wyjątkiem linii dalekiego zasięgu, zniesiono, uchwalony w 1912 r., państwowy monopol ubezpieczeń na życie.
15 grudnia 1922 odbyło się pierwsze zebranie Wielkiej Rady Faszystowskiej. Stanowi ona nieformalny gabinet doradczy, większość decyzji politycznych i tak podejmuje jednak koalicyjny rząd.
18-21 grudnia 1922 w Turynie skwadryści podpalili Izbę Pracy, kluby robotnicze oraz siedzibę „Ordine Nuovo”, gazety Antonia Gramasci. Ginie 18 osób. Akcję zarządził lokalny szef PNF Piero Brandimarte.
24 grudnia 1922 w swojej pierwszej encyklice papież Pius XI wezwał do pokoju we Włoszech i na świecie.
Nowy rząd wywołał wiele niezadowolenia… w łonie faszyzmu. Był zbyt umiarkowany dla nieprzejednanych, zbyt gotowy do współpracy dla skwadrystów, dla rewizjonistów był zbyt parlamentarny itd. Wszystkie części składowe ruchu faszystowskiego miały swoje wizje rządu, by załagodzić sytuację Mussolini często składa sprzeczne obietnice. Spierały się z sobą różne nurty faszyzmu, np. Massimo Rocca był liderem rewizjonizmu – chce położyć kres bezprawnym działaniom i „rassizmowi” (od słowa „ras”) oraz zaprowadzić polityczny pokój. Na drugim biegunie były skwadry i tzw. faszyzm nieprzejednany z Farinaccim na czele. Okiełznanie skwadr okaże się niezwykle trudnym zadaniem…
BIBLIOGRAFIA:
Zespół pod kierunkiem M. Michalika, ”Kronika XX Wieku”, wyd. 1991
J.M. Roberts, „Ilustrowana historia świata, wieki pary i atomu”, Łódź 1991
Martin Clark, „Współczesne Włochy 1871-2006”, Warszawa 2009
Leszek Molendowski, „Lotnictwo Włoskiej Republiki socjalnej 1943-1945, część I – Jak feniks z popiołów – odbudowa i organizacja 1943”, [w: Militaria XX Wieku 4(43)/2011]
Roman Dąbrowski, „Sto dni Mussoliniego”, Warszawa 2002
Hubert J. Kuberski, „Sojusznicy Hitlera 1941-1945”, Warszawa 2003
Bogusław Wołoszański, „Encyklopedia II Wojny Światowej”, wyd. Amber 1997
Philippe Foro, „Włochy faszystowskie”, Kraków 2008
Emilio Gentile, „Początki ideologii faszystowskiej (1918-1925)”, Warszawa 2011
Pingback: Włochy Mussoliniego: Kalekie Zwycięstwo (1918 rok) » Wojna Mussoliniego
Pingback: Włochy Mussoliniego: Faszyzm z San Sepolcro i afera w Fiume (1919 rok) » Wojna Mussoliniego
Pingback: Włochy Mussoliniego: Czerwony Rok 1920 » Wojna Mussoliniego
Pingback: Włochy Mussoliniego: Santo Manganello i powstanie Partii Faszystowskiej (1921 r.) » Wojna Mussoliniego
Pingback: Włochy Mussoliniego: Marsz na Rzym (1922 rok) » Wojna Mussoliniego
Pingback: » Wojna Mussoliniego
Pingback: Bombacci i inne wyjątki w PNF » Wojna Mussoliniego